Hà Nội là một mảnh đất chứa nhiều bí ẩn, với nhiều tục thờ cúng thần quỷ xa xưa đã được Nho giáo hóa hoặc Phật giáo hóa. Tôi luôn muốn tìm hiểu một cách tổng thể về các thần và quỷ được thờ ở Hà Nội, cũng muốn qua đó hiểu hơn về các sắc dân đã an cư và lập nghiệp tại đây.
Đây là những ghi chép của tôi, có thể có những phần suy luận chưa có đủ căn cứ. Đây chưa phải là bài nghiên cứu hoàn chỉnh và sẽ cập nhật theo thời gian.
Đọc đầy đủ chùm bài THẦN QUỶ Ở HÀ NỘI.
Khoanh vùng địa bàn Hà Nội
Trước đổi mới, Hà Nội có địa vực hẹp hơn, chỉ bao gồm các quận nội thành Hoàn Kiếm, Hai Bà Trưng, Ba Đình, Đống Đa và 4 huyện ngoại thành Đông Anh, Gia Lâm, Thanh Trì, Từ Liêm. Năm 2003, Hà Nội có thêm quận Long Biên. Từ năm 2008, Hà Nội đã sát nhập toàn bộ tỉnh Hà Tây, huyện Mê Linh của tỉnh Vĩnh Phúc và 4 xã thuộc huyện Lương Sơn, tỉnh Hòa Bình. Tôi chọn địa bàn Hà Nội mới có từ 2008, bởi vì nếu hình dung về một Hà Nội trước thời Lý và nhìn Hà Nội không phải là một bản đồ hành chính mà là bản đồ tín ngưỡng sẽ thấy có một sự hợp lý trong địa bàn mới này. Nguyên do cho nhận định này của tôi, tôi sẽ đề cập ở các ghi chép sau.
Tôi tạm chia Hà Nội thành các khu vực sau:
Các khu vực lớn được giới hạn bởi các con sông. Những con sông đóng vai trò quan trọng trong xã hội cổ xưa tại Việt Nam. Chúng vừa là nơi giao thương, vừa là ranh giới tự nhiên giữa các bộ lạc cổ và sau này là các làng, các phủ trấn.
Các khu vực nhỏ hơn được phân chia theo các nhóm làng cổ, hoặc dân cư quanh các hồ… Sự phân chia khu vực nhỏ rất phức tạp, một phần tội dựa trên các ghi chép tư liệu cổ, một phần dựa trên phỏng đoán của cá nhân. Các tiểu khu vực sẽ được cung cấp chi tiết ở từng ghi chép sau.
1. Trung tâm Hà Nội
Trung tâm Hà Nội là khu vực thành Thăng Long, sau này đến thời Pháp thuộc tiếp tục được duy trì. Trung tâm Hà Nội được xác định trong địa giới sông Tô Lịch – hồ Tây – sông Hồng. Trước thời Nguyễn, có sự tồn tại của sông Thiên Phù ở khu vực Xuân La ngày nay, nhưng trước 1789, con sông này đột ngột biến mất. Tôi sẽ vẫn liệt kê khu vực Xuân La và phía tây hồ Tây vào trung tâm Hà Nội. Trung tâm Hà Nội có một hệ thống thần quỷ phức tạp, tổ hợp của nhiều lớp di dân khác nhau trong suốt dòng lịch sử.
Bản đồ kinh thành Thăng Long thời Lê (kèm chú thích)
2. Huyện Từ Liêm & quận Cầu Giấy
Huyện Từ Liêm và quận Cầu Giấy là một dải đất phía tây kinh thành Thăng Long, nằm bên kia bờ sông Tô Lịch, nằm giữa sông Nhuệ và sông Tô Lịch. Nơi đây ghi dấu nhiều huyền thoại thời Lý và thời Tiền Lý, Triệu Việt Vương.
3. Tỉnh Hà Đông cũ
Tỉnh Hà Đông cũ ghi dấu những truyền thuyết xa xưa hơn, từ thời Hai Bà Trưng, thời Cao Biền đô hộ Việt Nam… Hà Đông nằm ở phía tây nam trung tâm Hà Nội, giữa sông Nhuệ và sông Đáy. Theo khu vực Hà Đông cũ thì Thanh Trì, Thường Tín, Văn Điển, Phú Xuyên cũng thuộc khu vực này, bên cạnh quận Hà Đông và một phần quận Thanh Xuân ngày nay. Đây là khu vực có nhiều di chỉ khảo cổ thuộc các nền văn hóa xa xưa nhất ở miền Bắc Việt Nam
4. Trấn Sơn Tây cũ
Trấn Sơn Tây hay xưa kia được gọi là Xứ Đoài, là khu vực nằm bên kia sông Đáy và bao gồm ngã ba Việt Trì, hai huyện Thanh Sơn và Thanh Thủy thuộc Phú Thọ, huyện Lương Sơn thuộc tỉnh Hòa Bình. Khảo sát trấn Sơn Tây cũ là một công việc quan trọng, vì núi Ba Vì và những vị thần được thờ tại Ba Vì đóng một vai trò quan trọng trong chính trị của các triều đại và ngay cả hiện nay.
Tỉnh Sơn Tây thời Pháp thuộc (1925)
5. Huyện Gia Lâm
Gia Lâm là khu vực bên kia sông Hồng, chính đông của trung tâm Hà Nội. Dải đất Gia Lâm nối với một phần của Bắc Ninh và Hưng Yên thành một khu vực nằm giữa sông Hồng và sông Đuống. Những tư liệu về đời sống tín ngưỡng ở Gia Lâm không nhiều, nhưng theo phỏng đoán của tôi thì khu vực này chịu ảnh hưởng của lớp tín ngưỡng Tứ Pháp có từ thế kỷ thứ 2.
6. Huyện Đông Anh & Sóc Sơn
Đông Anh và Sóc Sơn nằm ở chính bắc Hà Nội, tiếp giáp với Vĩnh Phúc. Đây là khu vực có lưu giữ nhiều di chỉ và huyền tích liên quan tới thời đại Hùng Vương và Thục Phán. Những lớp văn hóa cổ xưa này còn có nhiều điểm mờ trong ghi chép sử ở Việt Nam.
Hà Thủy Nguyên
(Còn nữa)
