Hà Nội là một vùng đất có lịch sử thú vị và phức tạp nhất trong cả nước, bởi đây là vùng đất nhiều lần được lựa chọn là thủ phủ của các triều đại, các đời đô hộ phủ. Mỗi một giai đoạn lịch sử, Hà Nội lại khoác lên mình một lớp văn hóa mới với các vết tích mới đan xen với nền tảng cũ. Bóc tách các lớp văn hóa mà dòng chảy lịch sử lưu lại dấu ấn ở Hà Nội quả thực là một công trình kỳ công và tỉ mỉ. Việc khai quật các tàn tích ở Hà Nội gặp nhiều khó khăn do quá trình quy hoạch đô thị diễn ra rất nhanh, bởi thế không dễ gì cho các nhà khảo cổ và nghiên cứu lịch sử có thể dựng lại lịch sử của vùng đất này từ việc khai quật các tàn tích. Thay vào đó, họ phải kết hợp giữa khảo cổ và tận dụng các tư liệu như ghi chép chính sử, huyền sử, thần phả, gia phả…v…v… Một trong những cuốn khảo cứu thú vị về Hà Nội đó chính là “Lịch sử Hà Nội” (Histoire de Hanoi) của Phillippe Papin.
Link sách “Lịch sử Hà Nội”: https://www.hangcao.info/san-pham/lich-su-ha-noi/
Cuốn sách có 5 phần chính. Phần I là một quá trình giải mã các huyền thoại như truyền thuyết Hồ Tây, truyền thuyết Long Đỗ, truyền thuyết Cao Biền trấn yểm… kết hợp với các tư liệu khảo cổ để giải thích về những làn sóng di cư, những biến chuyển về địa chất ở Hà Nội. Phần II, tác giả phân tích các cơ chế vận hành của kinh thành Thăng Long (Hà Nội). Phần III là một lịch sử chuyển dịch mô hình đô thị của Thăng Long, từ trung tâm chính trị theo mô hình Nho giáo trở thành vùng “Kẻ Chợ” và đến lúc mất đi vị trí kinh thành vào cuối thế kỷ 18 đầu thế kỷ 19. Phần IV, tác giả thuật lại những biến đổi về đô thị Hà Nội dưới thời thuộc Pháp, khi Hà Nội trở thành thủ phủ của Toàn quyền Đông Dương. Đây là giai đoạn không chỉ biến đổi về quy hoạch đô thị mà còn toàn bộ các khía cạnh văn hóa đời sống. Phần V là nói về vai trò của Hà Nội và các biến đổi của Hà Nội dưới thời Xã hội chủ nghĩa. Phần này không được viết kỹ lưỡng mà chỉ là những tản mạn về sự biến đổi chóng mặt của đô thị.
Chỉ bằng 390 trang sách (khổ 16X24cm), Phillipe Papin đã tạo nên một bức tranh kỳ vĩ về những biến chuyển về địa lý, cấu trúc đô thị và văn hóa của kinh thành Thăng Long – Hà Nội từ xưa đến nay. Đọc từng trang, từng trang, ta mới thấm thía hình ảnh “bãi bể nương dâu” mà người xưa thường sử dụng để mô tả những biến chuyển của thời gian. Không chỉ có vậy, tác giả còn tái hiện được một cuộc chiến trường kỳ của những cư dân Hà Nội trong suốt chiều dài lịch sử để chinh phục vùng đất này, ông viết:
“Hà Nội là vùng đất của những huyền thoại cổ xưa kể lại cuộc chiến từ xa xưa giữa đất và nước ở vùng châu thổ sông Hồng, trước khi hình thành nên từ một làng nhỏ có tên là “Long Đỗ”. Thường xuyên bị lũ lụt đe dọa, Hà Nội vẫn trụ được nhờ những cố gắng không mệt mỏi của con người không ngừng đắp đê, thông dòng và đào kênh. Đắp gò cao để ngự trị sông Hồng, ao hồ và sông ngòi, vị vua đầu tiên dung hòa được hai thế lực đối lập là đất và nước, biến kinh thành trở thành một thế giới riêng, và, theo luật phong thủy, thành biểu tượng hoàn hảo của việc chế ngự thiên nhiên, xứng đáng là nơi xây dựng kinh đô của vương triều. Trong suốt nhiều thế kỷ, người dân nơi này gắn với những tai họa giáng lên thành phố với những truyền thuyết về dựng nước, họ coi lũ lụt là sự trả thù của Thủy Tinh. Hà Nội, thành phố của vua chúa, rồi sau này của nho sĩ và thị dân, buộc phải thích nghi với môi trường không mấy thuận hòa này.”
“Lịch sử Hà Nội” là một công trình xử lý tư liệu xuất sắc trong tình cảnh thiếu thốn tư liệu lịch sử và khó khăn trong khảo cổ. Trong một bài trả lời phỏng vấn của báo Tiền Phong, Phillipe Papin đã cho biết các vùng tư liệu ông sử dụng: “Ngoài chính sử như Đại Việt sử ký toàn thư và hồi ký của người nước ngoài vào thế kỷ 17, tôi điều tra thực địa trong các đình, chùa… hay tìm hiểu gia phả của các gia đình. Ngoài ra, tôi dựa vào công trình nghiên cứu của một số nhà sử học và khảo cổ học Việt Nam. Tôi muốn nhấn mạnh tầm quan trọng của tài liệu được bảo quản tại Trung tâm lưu trữ số 1 (Cục Lưu trữ Việt Nam), đặc biệt là các phông tư liệu từ sau thế kỷ 19, trong đó có nhiều bản đồ và tài liệu gốc của các làng, phường thuộc Hà Nội.” Cũng trong bài phỏng vấn này, ông thừa nhận rằng việc tìm hiểu về lịch sử Hà Nội trước thế kỷ 19 là một thử thách khó khăn đối với ông. Thế nhưng, thật bất ngờ khi chính những phần lịch sử trước thế kỷ 19 lại là phần viết hay nhất của cuốn sách, thể hiện được tinh thần chinh phục tự nhiên của người dân Hà Nội cổ trong một không khí huyền thoại và thấm đẫm màu anh hùng ca. Những phân tích lịch sử, địa thế trong phần này cũng cho chúng ta thấy rõ các nét chính trong biến chuyển của kinh thành từ thời tiền Thăng Long cho đến khi Thăng Long mất đi vị thế kinh đô.
Tuy nhiên, điểm đặc biệt nhất của cuốn sách không phải chỉ là những tư liệu. Thật kỳ lạ, khi đọc một cuốn khảo cửu lịch sử về vùng đất này, người ta không thấy khô khan bởi các bằng chứng và lập luận, mà còn thấy yêu thêm mảnh đất này. Yêu bởi hiểu hơn, bởi thấy kỳ thú hơn, bởi thấy mình trở thành một phần của các biến chuyển lịch sử ấy. Bằng một giọng kể lịch sử ngắn gọn, chắc chắn, vừa tôn trọng các huyền thoại lại vừa tìm cách lý giải, Phillipe Papin không những khiến cho người sống ở Hà Nội thêm yêu Hà Nội mà còn khiến cho những người chưa biết gì về Hà Nội cũng thấy hứng thú. Họ sẽ cảm giác như được đi vào một thành phố, phát hiện ra những tàn tích và bắt đầu cuộc phiêu lưu khám phá tàn tích ấy như những cuốn tiểu thuyết khai quật lăng mộ hấp dẫn.
Xin nói thêm, bản dịch của cuốn sách có thể nói là hoàn hảo. Bởi lẽ, người dịch cuốn sách của Phillipe Papin không ai khác, chính là người vợ Việt Nam của ông – dịch giả Mạc Thu Hương. Vậy nên, bản dịch có được sự theo dõi kỹ lưỡng của tác giả trong quá trình dịch thuật và tìm kiếm các tư liệu gốc.
Lê Duy Nam
