Tiểu lục địa Ấn Độ, với hơn bốn nghìn năm lịch sử liên tục, là một trong những nền văn minh lâu đời, đa dạng và phức tạp nhất thế giới. Việc tiếp cận lịch sử Ấn Độ không thể chỉ thông qua một dòng chính trị hoặc một chuỗi các cuộc chinh phạt. Đúng hơn, lịch sử này được hình thành bởi hai dòng chảy song song:
- Dòng chảy của quyền lực – chính trị – xã hội: các vương triều, đô thị hóa, thương mại, xung đột tôn giáo, thời thuộc địa và nhà nước hiện đại.
- Dòng chảy của tư tưởng – tôn giáo – triết học: từ các thánh ca Vệ-đà, triết học Upanishad, Phật giáo, Kỳ-na giáo, đến Hindu giáo Purana, phong trào Bhakti, và tư tưởng Ấn Độ hiện đại.
Ấn Độ không chỉ thay đổi trong chính trị; tư tưởng cũng liên tục tự “biến hóa” để thích nghi, phản biện và tái định nghĩa bản sắc.
Nền văn minh Indus: đô thị sớm và cấu trúc xã hội tiền Vệ-đà
Sở hữu những thành phố như Harappa và Mohenjo-Daro, nền văn minh Indus (2600–1900 TCN) là một nền văn hóa đô thị sớm, với quy hoạch tinh vi, hệ thống cống ngầm, thương mại biển và ký tự chưa giải mã được. Indus đặt nền tảng cho trật tự xã hội và văn hóa, nhưng không tạo ra một hệ thống tư tưởng văn bản hóa. Dù hệ thống tín ngưỡng Indus vẫn còn bí ẩn, nhưng nhiều học giả chỉ ra:
- hình tượng “người ngồi thiền” trên các con dấu có thể là tiền thân của thần Shiva hoặc của truyền thống yoga sơ khai,
- vai trò của nước, tắm rửa thanh tẩy, nữ thần phồn thực… tiếp tục ảnh hưởng sang Hindu giáo sau này.
Thời kỳ Vệ-đà: sự trỗi dậy của nghi lễ, đẳng cấp và thần linh
Vệ Đà (1500–800 TCN) là thời kỳ tạo ra bộ kinh Veda, nền tảng của Hindu giáo cổ đại. Cuốn Ấn Độ Qua Các Thời Kỳ của tác giả Judith E. Walsh nhấn mạnh vai trò của quyền lực tư tế trong việc duy trì nghi lễ tế lửa (yajña) và trật tự vũ trụ (ṛta). Những yếu tố chính bao gồm:
- Thế giới được điều khiển bởi các thần linh như Indra, Agni, Varuna,
- Nghi lễ là phương tiện giữ vũ trụ trong trật tự,
- Đẳng cấp (varna) được thần thoại hóa qua Purusha Sukta,
- Tri thức được truyền khẩu.
Đây là thời kỳ mà tư tưởng Ấn Độ xoay quanh nghi lễ, không xoay quanh giải thoát. Điểm này tạo nên bước ngoặt mạnh mẽ khi Upanishad xuất hiện.
Upanishad: bước chuyển từ nghi lễ sang triết lý
Theo Walsh, Upanishad xuất hiện trong bối cảnh xã hội thay đổi mạnh (đô thị hóa lần thứ hai), khiến con người đặt câu hỏi về ý nghĩa của sống chết, sự vô tận của nghi lễ, công bằng trong xã hội đẳng cấp. Upanishad giới thiệu về:
- Brahman – Chân ngã tuyệt đối,
- Atman – chân ngã bên trong mỗi người,
- Moksha – giải thoát khỏi luân hồi,
- Karma – nghiệp như định luật tự nhiên.
> Tìm hiểu thêm: Ấn Độ qua các thời đại – Judith E. Walsh – Book Hunter Lyceum
Phật giáo: sự phản biện của đạo đức và khổ đau
Phật giáo (và Kỳ-na giáo) là sự phản ứng trực tiếp trước xã hội Vệ-đà – hậu Vệ-đà: nghi lễ tốn kém, đẳng cấp khép kín, quyền lực Bà-la-môn quá mạnh. Phật giáo đưa ra: thuyết vô ngã, tứ diệu đế, bát chính đạo, khổ và con đường giải thoát khổ đau. Dưới thời Maurya, đặc biệt là Ashoka, Phật giáo trở thành phong trào mang tính xã hội, lan rộng khắp châu Á và tạo nên một nền triết học vượt ra khỏi biên giới Ấn Độ.
Purana: tái cấu trúc Hindu giáo sau thời Cổ điển
Sau sự suy giảm của Phật giáo tại Ấn Độ, giai đoạn Purana hình thành (thế kỷ 300–1000), là bước hồi sinh của Hindu giáo trong hình hài mới: thần Vishnu, Shiva và Devi trở thành trung tâm, các thần thoại Purana định hình lại lịch sử và vũ trụ quan, sùng kính cá nhân (bhakti) manh nha xuất hiện.
Cuốn Ấn Độ Qua Các Thời Kỳ ghi nhận đây là giai đoạn Hindu giáo tìm cách:
- Hấp thụ Phật giáo,
- Tái diễn giải Upanishad,
- Mở rộng ảnh hưởng ra dân chúng.
Purana là hệ tư tưởng mang tính “đại chúng hóa”, thay thế triết học thuần túy của Upanishad bằng hệ thống thần thoại giàu tính biểu tượng.
Bhakti: cuộc cách mạng sùng kính của quần chúng
Bhakti (từ thế kỷ VII trở đi) là giai đoạn mà sơ đồ tư tưởng mô tả như một bước chuyển quan trọng. Cuốn Ấn Độ Qua Các Thời Kỳ cũng xem đây là một trong những động lực xã hội mạnh nhất của Ấn Độ trung đại. Bhakti phá vỡ nhiều giới hạn:
- Thách thức đẳng cấp;
- Tôn vinh tình yêu trực tiếp với Thượng đế;
- Phát triển mạnh ở cả Bắc và Nam Ấn;
- Góp phần định hình Hindu giáo hiện đại.
Giao thoa Đông phương: Ấn Độ trong thời thuộc địa
Trong giai đoạn này, tư tưởng Ấn Độ đọc lại truyền thống của chính mình dưới ánh sáng phương Tây; Bengal trở thành trung tâm cải cách Hindu giáo; Brahmo Samaj và Ram Mohan Roy tạo ra “Ấn Độ giáo hiện đại hóa”.
Giai đoạn này, Hindu giáo chịu tác động từ: Kitô giáo, khoa học phương Tây, chủ nghĩa duy lý, phong trào dân tộc.
Ấn Độ hiện đại: Tôn giáo – Chính trị – Quốc gia
Đây là phần mà cuốn Ấn Độ Qua Các Thời Kỳ của tác giả Judith E. Walsh dành nhiều phân tích nhất. Sau 1857, các căng thẳng tôn giáo (Hindu – Hồi giáo) trỗi dậy mạnh mẽ phần lớn vì:
- Chính sách chia để trị của Anh,
- Phân chia bầu cử theo tôn giáo (1909),
- Phong trào bảo vệ bò,
- Tranh luận về bản sắc dân tộc.
Cuốn sách cho thấy sự kết hợp giữa tôn giáo và chính trị đã dẫn đến sự chia cắt Bengal (1905), sự ra đời của Liên đoàn Hồi giáo (1906), phong trào Khilafat, và cuối cùng là chia cắt Ấn Độ – Pakistan (1947).
Ngày nay, Ấn Độ hiện đại mang tính dân chủ nghị viện, đa tôn giáo, chịu ảnh hưởng sâu sắc của tôn giáo trong chính trị. Các tư tưởng cổ đại (Veda – Upanishad – Gita – Bhakti) vẫn tiếp tục định hình bản sắc quốc gia thế kỷ 21.
Sophia Ngô.
Tài liệu tham khảo:
- Ấn Độ qua các thời đại: từ nền văn minh Harappa cổ đại tới nền dân chủ nghị viện (NXB Đồng Nai & Book Hunter, 2025)
- Bài viết: Sự chuyển đổi của Hindu giáo, các nguồn gốc của Bhagavad Gita, và Gita không chỉ nói về một chân lý
Ảnh đầu trang: Charge of the Queen’s Bays at Lucknow, 6th March 1858, Henry A. Payne.
