Theo Arjun Appadurai và Warren Belasco, ẩm thực đại diện cho tập thể và thể hiện chúng ta là ai, chúng ta đến từ đâu và chúng ta muốn trở thành ai.[1] Nó là một sản phẩm văn hóa mà qua đó tính sắc tộc được hình thành.[2] Sở thích về thực phẩm của chúng ta tiết lộ mức độ mà chúng ta mong muốn bao gồm những người khác vào trong tập thể của chúng ta và mức độ mà chúng ta thừa nhận những đặc điểm văn hóa đặc biệt của họ.[3] Do đó, nấu ăn và ăn uống là phương tiện để xây dựng ranh giới xã hội giữa những người được hòa nhập vào văn hóa ẩm thực dân tộc và những người mà chúng ta không đủ tin tưởng để đưa vào tập thể.
Trong thế giới hiện đại đầy biến động, ẩm thực không chỉ đơn thuần là sự kết hợp của các nguyên liệu và hương vị, mà còn là tấm gương phản chiếu văn hóa, lịch sử và bản sắc của một dân tộc. Cuốn sách “Hummus và Falafel” của tác giả Liora Gvion không chỉ đơn thuần là một câu chuyện về món ăn mà còn là một nghiên cứu sâu sắc về cách mà ẩm thực đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng và duy trì bản sắc văn hóa của người Palestine. Qua đó, chúng ta có thể liên hệ đến nhiều khía cạnh tương đồng và khác biệt trong bối cảnh ẩm thực và văn hóa Việt Nam, từ ảnh hưởng của hiện đại hóa, sự giao thoa văn hóa, đến những thách thức trong bảo tồn di sản ẩm thực.
Ẩm Thực Như Một Công Cụ Xây Dựng Bản Sắc Văn Hóa
Trong bối cảnh chính trị phức tạp, nơi mà người Palestine sống như một nhóm thiểu số bị coi là “thù địch”, ẩm thực trở thành một phương tiện quan trọng để họ thể hiện bản sắc và duy trì sự đoàn kết cộng đồng.
Phụ nữ Palestine đóng vai trò then chốt trong việc này. Họ không chỉ là người nội trợ mà còn là những người giữ lửa truyền thống, truyền đạt kiến thức ẩm thực từ thế hệ này sang thế hệ khác. Thông qua việc chuẩn bị và nấu nướng các món ăn truyền thống, họ tạo ra một không gian riêng tư, nơi mà văn hóa và bản sắc dân tộc được duy trì và phát triển. Đồng thời, họ cũng là những tác nhân của sự thay đổi và hiện đại hóa, cẩn thận chấp nhận và điều chỉnh các công nghệ và thực hành ẩm thực mới vào nhà bếp của mình, tạo nên một sự kết hợp độc đáo giữa truyền thống và hiện đại.
“Khu vực bếp của phụ nữ trở thành nơi thực hành và áp dụng kiến thức ẩm thực. Tại đây, những người phụ nữ dạy nhau và thể hiện cho chồng thấy họ biết cách làm phong phú thực đơn. Trong căn bếp, phụ nữ còn tận dụng những kiến thức ẩm thực hiện có và mới, đồng thời khai thác, chuyển hóa công nghệ hiện đại, từ đó mở rộng kho tàng kiến thức của mình. Cuối cùng, kiến thức và nỗ lực nấu nướng của phụ nữ củng cố vai trò phụ nữ truyền thống của họ, đồng thời đóng vai trò là phương tiện thể hiện vị thế của họ trong mối quan hệ với gia đình. Một người phụ nữ nấu ăn được cho là đang hoàn thành sứ mệnh của mình và chất lượng nấu nướng quyết định danh tiếng của cô ấy về lòng tốt, sự chung thủy và đảm đang.”
Sức Mạnh Của Các Loại Gia Vị Và Món Ăn Truyền Thống
Cuốn sách mô tả chi tiết về các món ăn truyền thống của người Palestine, nhấn mạnh vào sự đơn giản nhưng tinh tế trong cách chế biến và sử dụng nguyên liệu. Sức mạnh của các loại gia vị như lá thì là tươi, rau thơm cay nồng, nước sốt dầu ô liu, quả lựu không chỉ tạo nên hương vị độc đáo mà còn phản ánh lối sống gần gũi với thiên nhiên của người Palestine.
Các món salad như fattoush (một món salad chua làm từ rau diếp, bánh mì pita, dưa chuột) và tabbouleh (salad làm từ lúa mì bulgur, cà chua, lá bạc hà) được sử dụng để cân bằng sự ấm nóng của các món hầm và các công thức nấu ăn chủ yếu từ thịt. Những món ăn này không chỉ dễ chuẩn bị mà còn linh hoạt, tạo ra sự cân bằng hài hòa trong bữa ăn, phản ánh triết lý ẩm thực chú trọng đến sức khỏe và sự hài hòa với môi trường.
Ẩm Thực Và Mối Quan Hệ Chính Trị Xã Hội
“Hummus và Falafel” cũng khám phá cách mà ẩm thực phản ánh mối quan hệ chính trị và xã hội phức tạp giữa người Palestine và người Do Thái tại Israel. Việc lựa chọn thực phẩm, như sự ưu tiên thịt tươi thay vì thịt đông lạnh, không chỉ là một quyết định văn hóa mà còn mang ý nghĩa chính trị. Thịt tươi được coi là biểu tượng của sự sống, sức mạnh và sự tinh khiết, trong khi thịt đông lạnh bị xem là thiếu sức sống và không sạch sẽ. Điều này phản ánh sự kiên trì của người Palestine trong việc giữ gìn bản sắc riêng và phản đối sự đồng hóa.
Những hành động hàng ngày như mua sắm, nấu ăn trở nên mang tính chất chính trị rõ rệt, thể hiện sự đối kháng và căng thẳng trong mối quan hệ với cộng đồng Do Thái. Ẩm thực, do đó, trở thành một công cụ để người Palestine khẳng định bản sắc văn hóa và duy trì sự độc lập trong một môi trường xã hội và chính trị đầy thách thức.
Ảnh hưởng của hiện đại hóa đến ẩm thực truyền thống
Hiện đại hóa mang đến nhiều thay đổi trong xã hội, và ẩm thực không phải là ngoại lệ. Trong “Hummus & Falafel”, tác giả Liora Gvion chỉ ra rằng hiện đại hóa đã tác động mạnh mẽ đến ẩm thực Palestine. Sự xuất hiện của các thiết bị nhà bếp hiện đại, như lò nướng điện, tủ lạnh, và các công nghệ chế biến thực phẩm, đã thay đổi cách người Palestine tiếp cận và chuẩn bị các món ăn truyền thống. Nhiều kỹ thuật nấu ăn thủ công dần bị thay thế bởi những phương pháp hiện đại, dẫn đến việc một số món ăn truyền thống mất đi hương vị gốc hoặc trở nên ít phổ biến hơn.
Tương tự, ở Việt Nam, hiện đại hóa cũng đã và đang ảnh hưởng sâu sắc đến ẩm thực truyền thống. Với sự phát triển của công nghệ và lối sống bận rộn, các món ăn nhanh và thực phẩm chế biến sẵn ngày càng phổ biến, trong khi các món ăn truyền thống đòi hỏi nhiều thời gian và công sức chế biến dần trở nên ít được ưa chuộng hơn. Các thiết bị nấu nướng hiện đại như nồi chiên không dầu, nồi áp suất điện và các loại gia vị đóng gói sẵn đang thay đổi thói quen nấu ăn của nhiều gia đình Việt Nam. Mặc dù chúng giúp tiết kiệm thời gian và tiện lợi hơn, nhưng chúng cũng làm giảm đi sự kết nối và giá trị văn hóa mà các món ăn truyền thống mang lại.
Tuy nhiên, hiện đại hóa không phải lúc nào cũng mang tính tiêu cực. Ở cả Palestine và Việt Nam, hiện đại hóa đã giúp cải thiện điều kiện sống và nâng cao chất lượng thực phẩm. Các phương pháp bảo quản và chế biến hiện đại giúp giữ được dinh dưỡng và đảm bảo an toàn vệ sinh thực phẩm. Nhưng để bảo tồn bản sắc ẩm thực, cần có sự cân bằng giữa hiện đại hóa và giữ gìn truyền thống.
Những kỹ thuật nấu ăn truyền thống & những thay đổi
Trong “Hummus và Falafel”, Gvion mô tả chi tiết về cách phụ nữ Palestine sử dụng các kỹ thuật nấu ăn truyền thống và cách những kỹ thuật này đã thay đổi qua thời gian. Trước đây, các món ăn như bánh mỳ pita, các loại súp, hay món hầm thường được nấu nướng bằng phương pháp thủ công, với lửa than hoặc trong các lò đất sét truyền thống. Tuy nhiên, với sự ra đời của các thiết bị hiện đại, nhiều kỹ thuật này đã bị biến đổi hoặc thay thế, dẫn đến sự thay đổi trong hương vị và cách thức chuẩn bị món ăn.
Tại Việt Nam, những kỹ thuật nấu ăn truyền thống cũng trải qua những thay đổi tương tự. Ví dụ, việc nấu bánh chưng ngày Tết từng là một quá trình đòi hỏi nhiều thời gian và sự kiên nhẫn, với nồi đun truyền thống và lửa củi. Ngày nay, nhiều gia đình sử dụng nồi áp suất để nấu bánh chưng, giúp tiết kiệm thời gian nhưng đồng thời cũng làm mất đi phần nào sự gắn kết gia đình và không khí truyền thống của dịp lễ.
Các món ăn như phở, bún bò Huế, hay bánh xèo, vốn đòi hỏi những kỹ thuật chế biến phức tạp, cũng đã thích nghi với những thay đổi này. Các nguyên liệu đóng gói sẵn, nồi nấu tự động, và các phương pháp nấu nhanh đang làm thay đổi cách người Việt tiếp cận và chuẩn bị các món ăn truyền thống. Tuy nhiên, để giữ được hương vị và giá trị gốc, nhiều đầu bếp và những người đam mê ẩm thực vẫn nỗ lực duy trì và truyền lại những kỹ thuật nấu ăn truyền thống cho thế hệ sau.
Sự giao thoa văn hóa trong ẩm thực
Một trong những điểm nổi bật trong “Hummus &Falafel” là cách mà ẩm thực Palestine không ngừng giao thoa và ảnh hưởng lẫn nhau với ẩm thực Do Thái tại Israel. Mặc dù tồn tại những căng thẳng chính trị và văn hóa, sự giao thoa này đã tạo nên những món ăn mới, kết hợp giữa truyền thống và hiện đại, giữa bản sắc Palestine và các yếu tố ngoại lai. Điều này cho thấy ẩm thực không chỉ là sự tồn tại độc lập mà còn là cầu nối giữa các nền văn hóa khác nhau.
Ở Việt Nam, sự giao thoa văn hóa trong ẩm thực cũng diễn ra mạnh mẽ qua nhiều giai đoạn lịch sử. Ảnh hưởng của ẩm thực Trung Hoa, Pháp, và gần đây là Hàn Quốc, Nhật Bản đã tạo nên một bức tranh ẩm thực đa dạng và phong phú. Các món ăn như bánh mì, cà phê sữa đá, hay phở là những ví dụ điển hình về sự kết hợp giữa các yếu tố Việt và các ảnh hưởng ngoại lai. Mặc dù có nguồn gốc từ các nền văn hóa khác, chúng đã được người Việt biến đổi để phù hợp với khẩu vị và phong cách địa phương, trở thành một phần không thể thiếu của ẩm thực Việt Nam.
Sự giao thoa này không chỉ làm phong phú thêm ẩm thực Việt mà còn thể hiện sự cởi mở và khả năng thích ứng của người Việt với các yếu tố mới. Tuy nhiên, điều này cũng đặt ra thách thức về việc làm sao để giữ gìn những giá trị cốt lõi của ẩm thực truyền thống trong quá trình hội nhập và giao thoa văn hóa.
Câu chuyện về cách người Palestine sử dụng ẩm thực để đàm phán về cuộc sống và bản sắc văn hóa gợi lên nhiều điểm tương đồng với bối cảnh Việt Nam. Trong suốt chiều dài lịch sử, Việt Nam cũng đã trải qua nhiều giai đoạn bị ảnh hưởng bởi các nền văn hóa ngoại lai. Tuy nhiên, người Việt đã khéo léo tiếp nhận và biến đổi những ảnh hưởng này, tạo nên một nền ẩm thực độc đáo và phong phú.
Phụ nữ Việt Nam đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và truyền bá các giá trị ẩm thực truyền thống. Họ không chỉ là người nội trợ mà còn là người gìn giữ hương vị quê hương, truyền đạt kinh nghiệm và kỹ năng nấu nướng cho các thế hệ sau. Giống như phụ nữ Palestine, họ cũng linh hoạt trong việc kết hợp giữa truyền thống và hiện đại, sử dụng các thiết bị nấu nướng tiên tiến nhưng vẫn giữ được hương vị đặc trưng của món ăn truyền thống.
Ẩm thực Việt Nam, với những món ăn như phở, bánh mì, gỏi cuốn, không chỉ là biểu tượng văn hóa mà còn là sự thể hiện của lòng kiên cường và khả năng sáng tạo trong việc vượt qua thử thách. Trong những giai đoạn khó khăn của lịch sử, ẩm thực đã trở thành biểu tượng của sự đoàn kết và khả năng thích nghi.
Những Thách Thức
“Hummus và Falafel” cũng nhấn mạnh về những thách thức mà ẩm thực Palestine đang đối mặt do sự bất ổn địa chính trị ảnh hưởng đến đất đai, thảm thực vật và đời sống thủy sinh. Điều này đặt ra câu hỏi về việc làm thế nào để bảo tồn và phát triển văn hóa ẩm thực trong bối cảnh hiện đại.
Ở Việt Nam, những thách thức này không chỉ đến từ biến đổi khí hậu, mà còn từ các hoạt động phát triển không bền vững như chặt phá rừng, ô nhiễm công nghiệp, và chuyển đổi mục đích sử dụng đất nông nghiệp và đất rừng. Tất cả những yếu tố này đang đe dọa sự bền vững của nguồn thực phẩm truyền thống, làm giảm khả năng duy trì và phát triển thảm thực vật và đời sống thủy sinh Việt Nam vốn nổi tiếng với sự đa dạng và phong phú.
Khuyến Khích Độc Giả Việt Nam Tiếp Cận Cuốn Sách
Với những điểm tương đồng và khác biệt trong bối cảnh văn hóa, xã hội, “Hummus và Falafel” hứa hẹn mang lại cho độc giả Việt Nam một góc nhìn mới mẻ về vai trò của ẩm thực trong việc định hình và duy trì bản sắc văn hóa. Cuốn sách không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về văn hóa Palestine mà còn khuyến khích chúng ta nhìn lại và trân trọng giá trị của ẩm thực Việt Nam.
Đối với độc giả Việt Nam, cuốn sách này mang lại nhiều bài học quý giá về vai trò của ẩm thực trong việc định hình bản sắc văn hóa và thúc đẩy sự đoàn kết. Nó nhắc nhở chúng ta về tầm quan trọng của việc giữ gìn và phát huy ẩm thực truyền thống, không chỉ để bảo tồn di sản văn hóa mà còn để tạo nên sự kết nối giữa các thế hệ và cộng đồng.
“Hummus và Falafel” chính là cánh cửa mở ra thế giới của người Palestine tại Israel, nơi mà mỗi món ăn đều kể một câu chuyện, và mỗi câu chuyện đều là một phần không thể thiếu trong bức tranh toàn cảnh về văn hóa và bản sắc dân tộc. Cuốn sách mời gọi chúng ta khám phá, thấu hiểu và trân trọng sự đa dạng văn hóa, đồng thời khuyến khích chúng ta suy ngẫm về cách mà ẩm thực có thể đóng vai trò quan trọng trong cuộc sống của chính chúng ta.
Sophia Ngo.
[1] Appadurai (1988); Belasco (2002).
[2] Barbas (2003); Gvion & Trostler (2008); Levenstein (1987); Lu & Fine (1995); Raspa (1984).
[3] Gvion (2006).
