1. Kayuragi, hương theo làn khói bay
Kyoto thế kỷ XV.
Đêm rằm tháng Tám năm 1489 tại Ginkaku-ji (銀閣寺, Ngân Các tự, hay chùa Bạc). Trăng bắt đầu xuất hiện từ phía sau núi vào lúc 18h, hai mươi phút sau Trăng di chuyển đến bên mép hồ, bóng Trăng trùng khớp với tảng đá giữa hồ vào lúc 18h40. Từ trên tầng hai của tháp, tướng quân Ashikaga Yoshimasa (足利 義政, 1436-1490) đang lặng lẽ ngắm Trăng, hương trầm phảng phất đưa Người vào cảnh giới tĩnh lặng. Ngoài kia, mọi người đã di chuyển xuống sân vườn, mỗi cuộc ngắm trăng thường kéo dài cho đến tận 3h sáng.
Năm 1489, một năm trước ngày mất của tướng quân Ashikaga Yoshimasa.
Nhật Bản lúc này đang trong bối cảnh loạn Onin, chia rẽ, loạn lạc xảy ra trên khắp đất nước. Nhưng tại Ginkaku-ji, thiền trà, thưởng hương, làm thơ… vẫn được tướng quân Ashikaga Yoshimasa tổ chức, đây là những buổi thưởng thức nghệ thuật vừa truyền thống vừa sáng tạo mới. Nhiều người cùng thời đại, và cả về sau đã phê phán sự thờ ơ với thời cuộc của ông. Ngoài kia chiến tranh, sự sống và cái chết treo trên đầu sợi tóc, dân chúng khổ cực vậy mà Tướng quân lại sự có vẻ bàng quan, rồi bị người vợ của mình chi phối, Hino Tomiko, thì đến cùng người đời xem ông là một người thất bại.
Thái độ của ông, liệu có phải là bàng quan, thành tựu của ông, liệu đến cuối có phải là thất bại? ta ngược thời gian vào năm 1482, thời điểm ông viết một bức thư gửi người con trai với nội dung: Các daimyo (lãnh chúa) đã tự ý và không theo mệnh lệnh. Điều đó có nghĩa là không thể có chính phủ. Sau đó ông quay lưng lại với chính trị và hiến dâng mình cho sự truy cầu cái đẹp. Đi sâu thêm vào xã hội Nhật Bản, hiếm có quốc dân nào trên thế giới lại cùng tồn tại song song hai con người trong cùng một chỉnh thể, vừa sùng tín lại vừa khai phóng, vừa là tu sĩ Thần đạo, đồng thời cũng là một tín đồ Phật giáo. Khi biến cố xảy ra, tu sĩ thần đạo sẽ theo tiếng gọi của dòng tộc, quốc gia – dân tộc mà nổi lên, phô trương sức mạnh của mình, nhưng không hề lấn át tín đồ Phật giáo bên trong. Đến một thời gian sau, tín đồ Phật giáo mới từ từ trỗi dậy để tự cảm hóa chính bản thân mình. Là một võ sĩ mạnh mẽ, một học giả uyên bác, tướng quân Ashikaga Yoshimasa đã tự tách mình khỏi thời cuộc rối ren mà hướng đến theo đuổi con đường sáng tạo, lan tỏa những giá trị nghệ thuật mới, trở thành dòng văn hóa tiên phong định hình dòng nghệ thuật mang bản sắc dân tộc. Là một võ sĩ chân chính, Tướng quân xứng đáng đại diện cho linh hồn Nhật Bản mà cho đến nay, những thành tựu đó đã tô đậm thêm bản sắc văn hóa Nhật Bản, là một trong những kim chỉ nam cho con đường định vị văn hóa dân tộc.
Đêm trăng rằm, đốt một nén hương trầm, cảnh giới tĩnh lặng mở ra, hương trầm dẫn lối con người tìm về cõi Không của mình, ánh Trăng lên cao lại càng làm mờ ảo từng làn khói bay, bước chân vào con đường này, bản lĩnh đâu phải người thường mà lĩnh ngộ được. Qua làn hương bay trên tháp trầm, bóng Người đang bước vào cõi Không để soi tỏ cõi Đời.
Kayuragi, hương theo làn khói, xin mượn nguyên phiên âm từ tiếng Nhật để làm đề tựa cho mục khởi đầu này, vì ngôn ngữ sau khi phiên chuyển đôi khi khó tỏ được ý tại trong đó. Đêm rằm tháng Tám âm lịch, khi hương bay theo làn khói, từ Tháp trầm trông Trăng, ta mở cuộc đối thoại Trăng với Trầm.
2. Vườn Trăng tháp Trầm
Vườn Trăng
Ginkakuji là một ngôi chùa đặc biệt, vừa là bảo vật quốc gia, là di sản thế giới, vừa được xây dựng nhằm mục đích ngắm trăng theo cách xa hoa nhất của chủ nhân. Đó là kết luận từ một nghiên cứu được thực hiện trên các đền chùa ở Kyoto của GS. Omori Masao, Đại học nghệ thuật Saga, Kyoto thực hiện. Dựa theo phương vị, GS. Omori Masao nhận thấy mặt tòa nhà hướng về phía Đông nơi có ngọn núi Tsukimachi, nghĩa đen là “đợi Trăng”, kết hợp thông tin thời gian, địa hình trên hệ thống phần mềm, nhóm nghiên cứu biết được chính xác đường di chuyển của Trăng đêm rằm năm 1489, theo đó, Trăng bắt đầu mọc từ sau núi vào lúc 18h, sau hai mươi phút thì Trăng biến mất khi di chuyển qua mái đua của tháp Bạc. Lúc này, nếu lên tầng hai, qua cánh cửa trượt sẽ thấy Trăng xuất hiện ở mép hồ, và hai mươi phút sau, tức vào lúc 18h40ph, bóng Trăng trùng khớp với tảng đá tròn giữa hồ. Vào đêm rằm, mọi người tập trung quan sát cảnh Trăng ngoạn mục cho đến 3h sáng. Khu vườn Ginkakuji trở thành vườn Trăng, Ginkakuji được xây dựng là nơi ngắm Trăng hoàn hảo.
Hằng năm, lễ hội ngắm Trăng được tổ chức vào đêm rằm Trung thu trong vườn Trăng Ginkakuji để tưởng nhớ tướng quân Ashikaga Yoshimasa.
Không rõ tướng quân Yoshimasa thiết kế không gian ngắm Trăng này muốn để lại thông điệp gì? Tác giả chưa tiếp cận được tài liệu nào đề cập đến thông tin này, vì vậy tiếp cận gián tiếp theo đường vòng để phán đoán. Theo nhà nghiên cứu Miura Yasuko, người Nhật thích Trăng hơn Mặt Trời, Trăng vừa là căn cứ để xây dựng niên lịch, là dấu hiệu dự báo thời tiết, Trăng gắn với ý nghĩa cuộc sống, chu kỳ đời người, cái chết và sự tái sinh. Trong tiếng Nhật có câu diễn đạt sự biết ơn “okage sama de” (okage sama: nhờ bóng), vì Trăng không tự phát sáng, ánh sáng của Trăng là nhờ Mặt Trời chiếu vào, do đó Mặt Trăng gắn với cảm giác biết ơn, ngắm Trăng cũng chính là nhớ ơn những người quan trọng trong cuộc đời mình. Theo phân tích này, đối chiếu với quyết định và những hoạt động của Tướng quân, có lẽ Người nghĩ rằng mọi loạn lạc buổi ban ngày trỗi dậy cùng với Mặt Trời thì khi đêm Trăng lên, con người sẽ quay lại với sự tĩnh lặng của mình mà soi chiếu chính bản thân mình. Sự đối lập rất rõ giữa màn đêm với ánh Trăng như hai thế giới mà con người buộc phải lựa chọn. Người muốn xây dựng một nơi “sáng nhất” nước Nhật mỗi đêm Trăng về, không chỉ là nơi ngắm trăng hoàn hảo, còn là nơi con người bước đến với sự mưu cầu cái đẹp chân – thiện – mỹ, tìm lại sự toàn nguyên của vũ trụ bên trong mỗi người mà chỉ trong thinh không tĩnh lặng, giữa màn đêm u tối được ánh sáng dịu của Mặt Trăng soi chiếu, bản thể toàn nguyên đó mới hiển lộ, đó chính là biểu hiện của sự biết ơn tối thượng.
Tháp Trầm
Tướng quân Ashikaga Yoshimasa, một người yêu thích trầm hương, đã đề xướng phân loại trầm hương theo Ngũ vị lục quốc, trong hệ thống này, thứ hạng cao nhất là kỳ nam đến từ lãnh thổ Việt Nam. Để nâng cao nghệ thuật về hương, Tướng quân chỉ định một nhóm người chuyên làm công việc phân loại hương, họ đều là những người sành về trầm hương, đã tổ chức và đánh giá hương như một loại nghệ thuật khác biệt so với thời Heian. Trong thời kỳ này, hương đạo Nhật Bản được khởi nguồn và dần định hình, tách dần với phong cách hương đạo Trung Hoa.
Về sau, công việc này được ghi nhận chính thức từ năm 1575 với tên gọi là Koju. Koju mở rộng ra ngoài công việc phân loại hương cho tướng quân, bắt đầu thu gom nguyên liệu hương rồi phân phối ra bên ngoài. Koju chính là tiền thân của công ty Hương lâu đời nhất Nhật Bản, Nippon Kodo. Những tuyên ngôn về Hương từ Koju cũng là nền tảng phát triển triết lý của các công ty Hương Nhật Bản về sau.
Như vậy, hương đạo Nhật Bản đã ra đời và dần được định hình tại Ginkaku-ji. Tháp Bạc, biểu tượng của Ginkakuji cũng chính là biểu tượng của nguồn gốc hương đạo Nhật Bản. Là một Phật tử, tướng quân Ashikaga Yoshimasa chắc chắn sử dụng trầm hương trong mỗi buổi Thiền hay thực hành các nghi lễ của mình, lúc đó, khi hương trầm tỏa bay, tháp Bạc trở thành Tháp trầm.
Từ khi Ginkaku-ji được xây dựng vào năm 1460, chỉ có ba mươi năm cho hành trình khơi nguồn sáng tạo này, thông qua các võ sĩ, học giả… đến đây để học hành, thưởng nghiệm, biểu diễn… khai sinh nền văn hóa Higashiyama (Đông Sơn). Khi về địa phương, họ lan tỏa những giá trị mới ngay trong lòng xã hội biến động, giống như một sự thử nghiệm của lịch sử cho cái mới, tìm cách ẩn mình trong mô thức nghệ thuật khác nhau, để rồi sau đó xuất hiện và nở rộ. Tháp trầm đã tỏa hương theo làn khói bay đi khắp muôn phương, đưa tinh hoa kết hạt đến những mảnh đất hội tụ đủ đầy địa lợi nhân hòa, đến một ngày thuận thiên sẽ được nảy mầm.
3. Trăng biết Thời, Trầm tạo Thế
Trăng biết Thời
Như nhà nghiên cứu Miura Yasuko chia sẻ, người Nhật rất thích Trăng. Trăng là căn cứ để xây dựng lịch, đặc biệt là nông lịch. Trong xã hội thời loạn lạc, nguồn nông sản khan hiếm do nông dân tham gia vào các cuộc chiến, nhu cầu lương thực cấp thiết hơn bao giờ hết. Ở điểm này, không rõ tướng quân Ashikaga Yoshimasa có luôn mong cầu Nữ thần Mặt Trăng hãy che chở cho mùa màng hay không, nhưng việc Người coi trọng đến nghi thức trong đêm Trăng đã là minh chứng thể hiện sự mong cầu này rồi. Và cũng nhờ quy luật chuyển động của mặt Trăng mà Người hiểu được Thời này, trước những biến động của thời cuộc, nên có một bộ phận giới học giả ẩn tàng lại, hun đúc trau dồi tinh nghệ để đến khi biến loạn qua đi thì có sẵn nguồn lực giúp cho một trạng thái mới được phục hồi nhanh chóng.
Đó là người hiểu Trăng, cũng hiểu Thời.
Xin mời một nhân vật cũng là người am hiểu chữ Thời này bên Trung Hoa về đây, cùng đối thoại với câu chuyện của Tướng quân Ashikaga Yoshimasa, đó là Lã Bất Vi, nhân vật quyền lực dưới một người mà trên vạn người. Vốn là một thương nhân, Lã Bất Vi biết thời cơ nào tốt với mình, và ai là người có thể khiến thời cơ đó thành công. Có một câu chuyện được Cao Dụ kể lại, khi Lã Bất Vi đang buôn bán tại Hàm Đan, thứ tử của An Quốc Quân tên Sở được đưa tới nước Triệu làm con tin, nhưng nước Tần không quan tâm mà nhiều lần kéo quân sang đánh nước Triệu, nên nước Triệu không dùng lễ đối đãi với Sở. Bất Vi thấy vậy bảo Sở:
– Tôi có thể làm cho cửa nhà ngài lớn lên.
Sở hỏi:
– Sao không làm cho cửa nhà ông lớn lên mà lại làm cho cửa nhà tôi lớn lên?
Bất Vi đáp:
– Ngài không biết đó thôi. Cửa nhà tôi phải đợi cửa nhà ngài lớn trước rồi mới lớn theo được.
Sau đó, Bất Vi tìm cách tiếp cận phu nhân và An Quốc Quân, hai người lập Sở làm người kế tự. Sau này, Sở lên ngôi, đó là Trang Tương Vương, lập Bất Vi làm thừa tướng, thái tử Chính sau khi lên ngôi tôn Bất Vi làm tướng quốc, gọi là trọng phụ.
Lã Bất Vi phò tá hoàng đế – biểu tượng Mặt Trời, nhờ bóng Mặt Trời mưu cầu cho mục đích của mình, lựa người để phò tá, mặt Trời là Thời của Lã Bất Vi. Trăng là Thời của Tướng quân Ashikaga Yoshimasa, nhưng đều là những người biết Thời.
Ginkakuji, biểu tượng Trăng, cũng chính là thông điệp chữ Thời mà Tướng quân đã để lại, cho dù một ngày nào đó Ginkakuji có biến mất trong dòng lịch sử, thì như Trăng kia, chỉ là mây mờ che bóng, thực ra Trăng vẫn ở đó, như Ginkakuji vẫn ở đó, quan sát thời thế, tĩnh lặng trong mỗi thời cuộc, rồi vẫn tỏa sáng vào mỗi đêm Trăng rằm.
Trầm tạo Thế
Trầm hương cao quý, bởi trầm hương có một Thế riêng.
Nhật Bản vào thời kỳ Kamakura (1192 – 1336) mang nhiều dấu ấn của những cuộc cách mạng văn hóa, xã hội. Sự ra đời của tầng lớp võ sỹ trong thời kỳ này đã trở thành cầu nối văn hóa hương từ trong tôn giáo ra ngoài đời sống thông qua Thiền. Các võ sĩ trước khi ra trận thường dùng mùi hương để trấn an tinh thần và tìm kiếm sự thanh tịnh. Văn hóa trầm hương trong giới Samurai vừa có chức năng tâm linh, vừa tạo ra những quy phạm về đạo đức rất nghiêm cẩn đối với bất cứ ai tham gia vào loại hình văn hóa này. Bởi vậy, Thế của trầm hương, đó là Thế của “bậc tôn giả cao quý và thiêng liêng”.
Ở Việt Nam, trầm hương chính là hóa thân của Nữ thần xứ sở Po Inâ Nâgar người Cham. Vương quốc Champa cổ còn để lại bài hát lễ Po Inâ Nâgar (Daoh Ampem Po Inâ Nâgar):
“Từ khi có đất, có người, có yang Po Inâ Nâgar, từ khi có đất, có ta, có cây trầm hương, có Po Inâ Nâgar, từ khi có đất, có anh, có cây lúa, có thần Po Inâ Nâgar. Từ khi có đất, có chàng, có làng xóm, có thần Po Inâ Nâgar. Hương trầm trong rừng già, Ngài hóa thân vào cây trầm hương, mình thần lưu dấu trong cây trầm hương. Thần dân nhắc nhớ Yang Inâ Nâgar. Ngài bay theo mùi hương trầm, bay qua gốc cây đa, lá cây rơi xuống đụng phải Po Inâ Nâgar…”
Bài viết không đi sâu lý giải biểu tượng thiêng liêng của trầm hương trong cộng đồng dân tộc Cham, chỉ đề cập đến sự xuất hiện của Nữ thần bên trong trầm hương có ý nghĩa về nguồn gốc bất tận của sự màu mỡ có tính vũ trụ. Bởi cây là hình tượng của sự sinh sôi, nảy nở, là sự kết nối giữa mặt đất với vũ trụ, giống như người phụ nữ với thiên mệnh đảm nhiệm sự sinh sôi, phản ánh tính lưỡng phân Thiêng – Phàm. Đó là Thế của trầm hương mà đến tân bây giờ, cái Thế này vẫn không đổi khi hòa nhập vào văn hóa chung của Việt Nam hiện nay.
Từ Champa, trầm hương qua nhiều cơ duyên đến với Nhật Bản. Thế trầm hương có sự thay đổi, từ Thế của biểu tượng bất khả xâm phạm trong tôn giáo, thì Thế mà tướng quân Ashikaga Yoshimasa khởi nguồn là Thế của loại hình nghệ thuật đỉnh cao, kén người lĩnh hội nhưng thể hiện rất sâu sắc “linh hồn nghệ thuật Nhật Bản”.
Trăng biết Thời, trầm tạo Thế, được khơi nguồn từ Gingakujin, là một trong những thành tựu quan trọng nhất của dòng văn hóa Higashiyama, dòng văn hóa là mạch văn hóa Nhật Bản, giữ cho nước Nhật dù phát triển hiện đại đến đâu, họ vẫn giữ được cốt cách, linh hồn Nhật Bản của mình.
5. Về bên tháp trầm trông Trăng thay lời kết
Trăng nhờ ánh sáng Mặt Trời mới rực rỡ, cõi Không nhờ hương trầm mở lối vào. Hương trầm bao tỏa quanh tháp. Vào đêm rằm tại vườn Trăng Ginkaku-ji, khi bóng Trăng trùng với hòn đá giữa hồ, thì trong khoảnh khắc này:
Tháp Bạc chính là Trăng
hay, tháp trầm đã hóa tháp trăng. Người đang ngồi bên trong kia, dường như trở nên bất tử.
Có nhiều câu chuyện xoay quanh Ginkaku-ji, người đương thời và hậu thế đều biết là đây trung tâm Thiền tịnh, sinh hoạt văn hóa, nghệ thuật của dòng văn hóa Higashiyama, là nơi lịch sử kể về vị Tướng quân đã từ bỏ quyền hành, mặc cho người đời chê cười vẫn bền bỉ, nung náu “cõi Trăng” để giữ mạch ngầm tinh hoa Nhật Bản. Đối thoại cùng tháp trầm trong đêm trăng, ta lại càng tỏ thêm câu chuyện về Tướng quân Ashikaga Yoshimasa, Người đã để lại cho thế hệ sau triết lý về Thời và Thế, hiểu Thời để biết lúc nào nên buông bỏ thế sự, nhưng lại sẵn sàng dấn thân vì biết Thế nào cần được giữ và khơi thêm nguồn.
Nếu có một ngày bạn đến Kyoto vào mùa thu, hãy đến thăm Ginkakuji vào đêm rằm tháng Tám, thả mình một cách tự nhiên, vô minh nhất khi bước vào vườn Trăng, hãy thắp một nén hương trầm trong gác Bạc để bắt đầu đợi Trăng lên, cảm nhận cõi Không trước khi hòa vào cùng tòa tháp tại thời điểm bóng Trăng trùng viên đá giữa hồ, bạn nhớ đừng quên mang theo giấy bút để vào thời khắc linh thiêng khi tháp bạc hóa Trăng, giữ lại cảm xúc ngay lúc đó trên trang giấy, tin rằng bạn và thần linh, linh hồn Tướng quân sẽ kết nối, biết đâu nếu sự cộng hưởng diễn ra, bạn có thể kể lại những câu chuyện mà trong lịch sử chưa bao giờ ghi chép về.
Tham khảo
- Donal Keene, 2003, Yoshimasa and the Silver Pavilion: The creation of the Soul of Japan, Columbia University press, New York, 2003.
- Kiyoko Morita, 1992, the Book of Incense, Kondasha USA, 2015.
- Nitobe Inazo (新渡戸稲造, 1862-1933), 1900, Võ sĩ đạo, linh hồn của Nhật Bản, NXB Tri thức, 2018.
- 4. Vĩnh Sính, Từ thú thưởng thức trầm hương đến sự hình thành hương đạo (Kodo) ở Nhật Bản, Giao điểm giữa hai nền văn hóa, NXB Khoa học xã hội, 2017.
- Lã Bất Vi, Lã Thị Xuân Thu, Ngô Trần Trung Nghĩa dịch, NXB Văn học, 2023.
- Trăng, chương trình Japanology Plus, đài NHK, phát sóng ngày 20 tháng 10 năm 2022.
- Bài hát lễ Po Inâ Nâgar, Đổng Thành Danh và các cộng sự, dự án Cham Kadha Musiccủa Hội đồng Anh Việt Nam, 2023.
Giải nghĩa tiêu đề: Người Nhật có câu: Tokyo có 808 con phố, Kyoto có 808 ngôi chùa, Osaka có 808 cây cầu, 808 là con số ngụ ý “nhiều”.
Tranh đầu bài: Ginkakuji (The Silver Pavilion) from Tokuriki Tomikichiro 1902.1999 in Twelve Views of Kyoto
Đường Thu Trang
