Tháng 3 và lưu ý trong dưỡng sinh theo Ayurveda

Khí hậu tháng 3

Tháng 3 thường chứng kiến sự chuyển mình của thời tiết với sự xuất hiện của nhiều loại gió khác nhau, phản ánh sự chuyển giao giữa mùa đông sang mùa xuân ở miền Bắc, mùa lạnh sang mùa nóng ở miền Trung, và mùa khô sang mùa mưa ở miền Nam.

Miền Bắc

• Gió mùa Đông Bắc: Đây là loại gió chủ đạo trong mùa đông và có thể kéo dài đến đầu mùa xuân, bao gồm cả tháng 3. Gió mùa Đông Bắc mang theo không khí lạnh từ vùng cao nguyên và biển, góp phần làm giảm nhiệt độ và độ ẩm trong không khí.
• Gió Tây ôn đới: Vào cuối tháng 3, khi thời tiết bắt đầu ấm lên, gió Lào – loại gió nóng và khô từ phía Tây Nam – có thể bắt đầu xuất hiện. Gió này thường gắn liền với thời tiết nắng nóng, khô hanh, đặc biệt ở các vùng đồng bằng và miền núi phía Tây Bắc.
• Gió mùa Đông Nam: Khi mùa xuân chuyển sang mùa hè, gió mùa Nam từ phía Biển Đông mang theo hơi ẩm bắt đầu ảnh hưởng đến miền Bắc Việt Nam. Tuy nhiên, trong tháng 3, ảnh hưởng của gió mùa Đông Nam thường chưa rõ rệt.
• Gió địa phương: Ngoài ra, tùy thuộc vào địa hình cụ thể của từng khu vực, có thể có các loại gió địa phương khác nhau như gió thung lũng, gió đồi núi, v.v., do sự chênh lệch nhiệt độ giữa các khu vực gần nhau tạo ra.

Dưới đây là bảng tóm tắt các loại gió thường xuất hiện tại miền Bắc Việt Nam vào tháng 3:

Những loại gió này tạo nên sự đa dạng trong thời tiết của miền Bắc Việt Nam trong tháng 3, với cả những ngày se lạnh và những đợt nắng ấm.

Miền Trung

• Gió mùa Đông Bắc: Loại gió này vẫn còn hoạt động ở khu vực miền Trung vào đầu tháng 3, tuy nhiên cường độ đã yếu dần so với các tháng mùa đông. Gió mùa Đông Bắc mang theo không khí lạnh và khô, khiến cho thời tiết miền Trung trở nên se lạnh, đặc biệt là vào ban đêm và sáng sớm.
• Gió mùa Đông Nam: Loại gió này bắt đầu hoạt động vào giữa tháng 3, mang theo không khí ấm và ẩm từ biển vào. Gió mùa Đông Nam khiến cho thời tiết miền Trung trở nên ấm dần lên, tuy nhiên vẫn có thể có những đợt không khí lạnh lẹt đan xen.
• Gió Tây ôn đới: Loại gió này hoạt động quanh năm, nhưng hoạt động mạnh nhất vào mùa xuân và mùa thu. Gió Tây ôn đới mang theo không khí ấm và ẩm, gây ra mưa rào và giông cho các khu vực ven biển và đồng bằng.
• Gió Lào: Loại gió này xuất hiện vào cuối tháng 3, đặc biệt là ở khu vực Bắc Trung Bộ. Gió Lào là gió phơn Tây Nam, mang theo không khí nóng và khô từ dãy Trường Sơn xuống. Gió Lào khiến cho thời tiết miền Trung trở nên oi bức, hanh khô, ảnh hưởng đến sản xuất và đời sống.

Dưới đây là bảng tóm tắt các loại gió thường xuất hiện tại miền Trung Việt Nam vào tháng 3:

Miền Nam

Tháng 3 ở miền Nam Việt Nam đánh dấu giai đoạn cuối của mùa khô, với thời tiết chủ yếu là nắng ấm và khô ráo. Các loại gió chính thường gặp trong tháng này bao gồm:

• Gió mùa Đông Bắc: Dù ảnh hưởng không mạnh mẽ như ở miền Bắc, gió mùa Đông Bắc vẫn có thể xuất hiện ở miền Nam vào đầu tháng 3, mang theo không khí mát mẻ và khô.
• Gió Tây ôn đới: Vào cuối tháng 3, khi mùa mưa bắt đầu đến gần, gió Tây ôn đới có thể bắt đầu xuất hiện, dẫn đến sự tăng độ ẩm và có khả năng gây ra mưa rào nhẹ, đặc biệt là vào buổi chiều và tối.
• Gió biển: Do miền Nam Việt Nam có bờ biển dài, gió biển thổi từ Biển Đông vào có thể mang theo hơi ẩm và làm mát không khí vào buổi tối và sáng sớm, đặc biệt ở các vùng ven biển.
• Gió phơn: Loại gió này xuất hiện vào cuối tháng 3, đặc biệt là ở khu vực Tây Nguyên và Nam Trung Bộ. Gió phơn là gió Tây Nam, mang theo không khí nóng và khô từ dãy Trường Sơn xuống.

Dưới đây là bảng tóm tắt các loại gió thường xuất hiện tại miền Nam Việt Nam vào tháng 3:

Bên cạnh các thông tin trên, bạn cũng cần lưu ý một số đặc điểm riêng biệt về gió tháng 3 tại miền Nam Việt Nam:

• Miền Đông: Tháng 3 là thời điểm bắt đầu mùa khô ở miền Đông Nam Bộ. Do vậy, gió mùa Đông Bắc sẽ yếu dần và gió mùa Đông Nam sẽ chiếm ưu thế.
• Miền Tây: Tháng 3 là thời điểm mùa nước nổi bắt đầu ở Đồng bằng sông Cửu Long. Do vậy, gió mùa Tây Nam sẽ hoạt động mạnh hơn, mang theo hơi ẩm và gây ra mưa rào và giông.

Khí hậu nhìn từ góc độ YHCT

Theo quan điểm 24 Tiết Khí, từ ngày 05 hay 06/03 đến khoảng 20 – 21/03 dương lịch hàng năm là thời điểm diễn ra tiết Kinh Trập, tiết khí thứ 3 trong 24 tiết khí. Theo giải nghĩa Hán tự, Kinh Trập nghĩa là thời điểm những tiếng sấm xảy ra khiến các loài côn trùng, sâu bọ sinh sôi, phát triển. Tiết Kinh Trập hiểu nôm na là “sâu nở”. Tiết Kinh Trập, vạn vật hồi sinh, tiết trời ấm áp, trăm hoa đua nở, đồng thời cũng là mùa hoạt động mạnh của các loại virus, nấm mốc gây bệnh.

Theo quan điểm Ayurveda, sự thay đổi của mùa được gọi là “Ritu Sandhi”, là thời điểm quan trọng khi năng lượng của tự nhiên và các dosha trong cơ thể con người chuyển đổi, đòi hỏi sự điều chỉnh kịp thời để duy trì sức khỏe và cân bằng với tự nhiên bên ngoài. Tháng 3, đánh dấu sự chuyển giao từ mùa Shishir (cuối mùa đông) sang mùa Vasant (mùa xuân) trong lịch Ayurveda, được coi là thời gian mà Kapha dosha (nước và đất) bắt đầu trở chiếm ưu thế sau khi tích tụ trong suốt mùa đông. Mùa xuân mang lại sự tươi mới và tái sinh, vạn vật sinh sôi nảy nở. Tuy nhiên, đây cũng là thời điểm mà độ ẩm tăng lên và thời tiết có biên độ biến đổi rộng, từ ấm áp trong ngày đến mát mẻ vào buổi tối.

Tâm lý trong tháng 3

Trong Ayurveda, sự liên kết giữa cảm xúc, tinh thần và các dosha (Vata, Pitta, Kapha) là một yếu tố quan trọng trong việc duy trì sức khỏe và cân bằng tổng thể. Trong tháng 3, khi mùa xuân bắt đầu và Kapha dosha chiếm ưu thế, cảm xúc và tình trạng tinh thần của một người cũng có thể chịu ảnh hưởng và biến đổi theo.

Kapha dosha, khi ở trạng thái cân bằng, được liên kết với sự yêu thương, lòng trắc ẩn, sự ổn định và tính kiên nhẫn. Tuy nhiên, khi Kapha tích tụ quá mức và trở nên mất cân bằng, nó có thể dẫn đến cảm giác nặng nề, buồn bã, lười biếng và cảm giác bị “mắc kẹt” hoặc không muốn thay đổi. Sự tích tụ Kapha khiến tháng 3 trở thành tháng của than thở, buồn bã, ủ dột và cần giải tỏa những cảm xúc lắng đọng.

Bên cạnh đó, đối với người có tinh thần trội Pitta hoặc Vata thì sự chuyển mùa từ mùa đông sang mùa xuân có thể mang lại cảm giác tái sinh và mới mẻ, thúc đẩy mong muốn thay đổi và phát triển cá nhân. Đây là thời điểm lý tưởng để đặt ra mục tiêu mới và thực hiện các thay đổi tích cực trong cuộc sống.

Tháng 3 trong cơ thể bạn

Khi lớp mỡ giữ nhiệt mùa đông của bạn bắt đầu tan chảy và đổ ồ ạt vào máu, làm tắc nghẽn hệ thống tuần hoàn của bạn. Sự thay đổi này khiến bạn dễ bị các rối loạn liên quan dosha Kapha bao gồm tắc nghẽn đường hô hấp, chán ăn và nhiễm trùng xoang. Giống như bị cảm lạnh thông thường vào mùa Thu, thì vào mùa xuân, bạn bị “nóng ẩm”. Đó là do sự tắc nghẽn và dư thừa nước tấn công phổi, dẫn đến tắc nghẽn đường hô hấp trên, thậm chí là viêm phổi.

Các triệu chứng của nóng ẩm tương đương với cảm lạnh thông thường chỉ khác nguyên nhân và cách khắc phục. Cùng một loại virus tấn công các xoang bị suy yếu của bạn trong cả hai trường hợp. Tuy nhiên, với tình trạng “nóng ẩm”, bạn sẽ cảm thấy nhức mỏi hơn như cảm cúm, nặng nề và sưng hạch bạch huyết. Để ý xem, trong tháng 3, ngay cả trong những ngày mát mẻ, bạn vẫn sẽ nhận thấy hơi ấm tỏa ra từ lồng ngực. Chất nhầy tắc nghẽn sẽ dày đặc.

Để ngăn ngừa tình trạng “nóng ẩm”, hãy tránh thức ăn nhiều dầu mỡ, ngọt và béo bất cứ khi nào bạn cảm thấy uể oải, nặng nề hoặc chán ăn. Các loại rau củ có vị đắng có thể phá vỡ tắc nghẽn, giảm mỡ trong máu và thoát nước dư thừa.

Cơ thể bạn sẽ tăng nhiệt khi vào mùa xuân và loại bỏ chất béo mùa đông khỏi da. Những chất béo này cách nhiệt cho cơ thể bạn khỏi cái lạnh suốt mùa đông dài. Khi cơ thể bạn chuẩn bị cho thời tiết ấm hơn, chất béo được giải phóng nhanh chóng làm đặc máu, tạo ra tắc nghẽn máu. Bạn thậm chí có thể nhận thấy tim mình đập nhanh, hoặc áp lực và cảm giác bóp nghẹt ở ngực khi máu bị tắc nghẽn gây căng thẳng cho quá trình lưu thông. Củ cải sống, tỏi ngâm và các loại thực phẩm có vị đắng cay khác sẽ giúp cải thiện khả năng chuyển hóa các chất béo này của cơ thể và giữ cho máu của bạn lưu thông.

Chất nhờn của máu, cùng với sự lưu thông trì trệ, làm cho tháng 3 thực sự nồng ẩm. Bạn thậm chí có thể nhận thấy làn da của mình có cảm giác mát và ẩm, nước nhỏ giọt liên tục ở phía sau cổ họng và áp lực trong ống tai. Sự khó đoán của thời tiết tháng 3 càng làm tổn hại đến khả năng miễn dịch trong phổi.

Người tạng Kapha vào tháng 3

Những người tạng Kapha sẽ nhạy cảm nhất với những thay đổi trong tháng 3 vì cơ thể họ vốn đã có xu hướng dư thừa nước, chất nhầy và xung huyết. Trong mùa đông, sự tích tụ chất béo và sự lưu thông trì trệ sẽ làm gia tăng Kapha trong cơ thể. Nhiệt độ ấm lên sẽ làm “tan chảy” lượng Kapha dư thừa này dẫn đến việc các cửa xả lũ mở ra. Tắc nghẽn, buồn nôn có đờm, chán ăn và tình trạng khó chịu nói chung đều có thể gây bệnh cho người tạng Kapha vào thời điểm này trong năm.

Người tạng Pitta vào tháng 3

Gan phải làm việc thêm giờ vào tháng 3 khi lượng chất béo dư thừa trong mùa đông cần được chuyển hóa. Những người tạng Pitta có thể nhận thấy đặc biệt nóng ở phần ngực do tắc nghẽn gan.

Người tạng Vata vào tháng 3

Đối với người tạng Vata thì thích nghi thời tiết thất thường của tháng 3 là một thử thách lớn. Người tạng Vata cần đảm bảo trang phục thích hợp với các biên độ thay đổi nhiệt độ trong ngày cũng như các ngày trong tuần, để đảm bảo cơ thể luôn được giữ ấm, và được bảo vệ khỏi cái lạnh của gió tháng 3.

Lối sống theo Ayurveda cho tháng 3

Theo yhct Trung Quốc, trong tiết Kinh Trập, khí gan dương trong cơ thể tăng dần, không đủ âm huyết, dưỡng sinh nên thuận ứng theo đặc điểm dương khí phát ra và vạn vật sinh sôi, để giúp tinh thần, ý chí, khí huyết được thoải mái, thông nhuận, tràn đầy sức sống như tiết mùa xuân.

Theo quan điểm Ayurveda, mùa xuân liên quan đến sự tăng lên của Kapha dosha, bao gồm các yếu tố nước và đất, có thể dẫn đến sự tích tụ và ứ đọng nếu không được cân bằng đúng cách. Điều này có thể ảnh hưởng đến lá gan – cơ quan chính trong việc lọc và loại bỏ độc tố khỏi cơ thể. Trong Ayurveda, thời điểm đầu xuân là thời gian để tái tạo năng lượng, nên thực hành thở hàng ngày nhằm giúp đầu và phổi của bạn thông thoáng. Giống như mặt trời mọc sớm hơn, bạn cũng vậy. Chuyển thời gian thức dậy của bạn sang ngay trước khi mặt trời mọc.

Tập thể dục là rất quan trọng vào thời điểm này trong năm để loại bỏ lớp mỡ mùa đông và ngăn ngừa tắc nghẽn. Từ góc độ của Ayurveda và Đông y Trung Quốc, mùa xuân được coi là thời điểm lý tưởng để tăng cường vận động thể dục nhằm nuôi dưỡng và bảo vệ lá gan và tim mạch. Vận động thể dục cũng như tham gia các hoạt động dã ngoại, du xuân, leo núi,… vào mùa xuân sẽ giúp đảm bảo dòng chảy của Khí và máu không bị trở ngại, giúp cải thiện chức năng gan và ngăn chặn tình trạng ứ khí gây ra bởi sự trì trệ của Khí.

Đối với những người bị tắc nghẽn xoang, nên thực hành rửa mũi bằng nước muối sinh lý hàng ngày khi thức dậy để thúc đẩy đào thải Kapha dư thừa trong xoang và họng.

Khi độ ẩm lên cao, nên thực hành day đẩy, xoa bóp cơ thể để kích thích lưu thông bạch huyết và máu. Tránh những giấc ngủ ngắn vào ban ngày, vẫn nên đi ngủ trước 10 giờ tối và dậy sớm hơn so với mùa đông.

Ngoài ra, trong Ayurveda, việc giữ cho không gian sống và làm việc khô ráo và tránh ẩm mốc là rất quan trọng, đặc biệt trong việc cân bằng Kapha dosha, vốn liên quan đến các yếu tố nước và đất. Ẩm mốc không chỉ gây ra mùi khó chịu và hại đến cấu trúc của ngôi nhà, mà còn có thể ảnh hưởng xấu đến sức khỏe, đặc biệt là hệ hô hấp. Dưới đây là một số lời khuyên từ Ayurveda về cách giữ không gian khỏi ẩm mốc:

• Dọn dẹp và loại bỏ: Bắt đầu bằng việc dọn dẹp triệt để không gian sống và làm việc của bạn, loại bỏ những vật dụng không còn sử dụng hoặc không mang lại năng lượng tích cực. Giữ không gian sống gọn gàng và tránh để đồ đạc quá chật chội, điều này giúp không khí lưu thông tốt hơn và giảm khả năng ẩm mốc. Việc này giúp giảm bớt sự tích tụ của Kapha trong không gian sống.
• Sắp xếp lại không gian: Cân nhắc việc sắp xếp lại đồ đạc để tạo ra dòng chảy năng lượng tốt hơn, giúp tăng cường sự hài hòa và cân bằng.
• Khử mùi bằng hương liệu và thảo mộc: Đốt hoặc xông hương với các loại bột xông hoặc tinh dầu như trầm hương, sả, bạc hà, quế, bách xanh, lá sage… Những hương liệu này có tính khử trùng tự nhiên và giúp cải thiện chất lượng không khí,  mang lại năng lượng tích cực.
• Ánh sáng và thông gió: Mở cửa sổ để không khí trong lành và ánh sáng mặt trời có thể vào, giúp làm giảm độ ẩm và loại bỏ năng lượng cũ, để không khí mới có thể vào và không khí ẩm có thể thoát ra ngoài. Ánh sáng mặt trời cũng có khả năng kháng khuẩn và làm mới không gian.
• Sử dụng chất hút ẩm: Trong những khu vực có độ ẩm cao, việc sử dụng chất hút ẩm tự nhiên như than hoạt tính, silica gel, có thể giúp hấp thụ độ ẩm trong không khí và ngăn chặn sự phát triển của mốc.
• Giữ sạch sẽ: Duy trì vệ sinh không gian sống, đặc biệt là các khu vực dễ bị ẩm ướt như phòng tắm và bếp.
• Kiểm soát nhiệt độ: Nhiệt độ thấp cũng có thể góp phần vào việc tạo điều kiện cho mốc phát triển. Có thể sử dụng máy sưởi hoặc điều hòa không khí để kiểm soát nhiệt độ trong nhà, giữ cho không gian ấm áp và khô ráo.

Chế độ ăn theo Ayurveda cho tháng 3

Hãy nạp cho cơ thể những thực phẩm tạo ra prana. Prana nghĩa đen là năng lượng của bạn. Thực phẩm làm tăng prana bao gồm bất cứ thứ gì có màu xanh lá cây, đặc biệt là rau xanh non mềm và thực phẩm giàu chất diệp lục. Đây là thời điểm tốt nhất trong năm để thưởng thức các món salad. Ngoài việc tăng prana, rau vị đắng còn có thêm lợi ích là làm sạch nhẹ nhàng gan của bạn. Đặc biệt, rau mùi chứa nhiều prana, hỗ trợ tiêu hóa và giải độc đồng thời làm dịu cả ba dosha. Cần lưu ý, đây là giai đoạn nên hạn chế các thực phẩm đạm từ động vật, đặc biệt là thịt đỏ, có thể dùng lươn, vịt, trứng gà để thay thế, lý tưởng nhất là kết hợp chế độ chay mặn xen kẽ hoặc hoàn toàn chay.

Đối với người tạng Kapha, nên xả tắc nghẽn và dư thừa bằng các loại gia vị ấm, thực phẩm lợi tiểu như bí đao, cần tây,… Ngoài ra, thực phẩm và thảo mộc có tính nhẹ, đắng sẽ rất hữu ích trong việc làm khô độ ẩm dư thừa. Các loại cải như bông cải xanh, súp lơ trắng, bắp cải cũng giúp cân bằng Kapha. Ngoài ra, rau mùi tây là một loại thuốc lợi tiểu đặc biệt. Không giống như các thuốc lợi tiểu khác, nó cho phép bài tiết nước mà không làm mất chất điện giải. Đặc tính nóng và khô của mùi tây rất hữu ích để loại bỏ Kapha dư thừa vào mùa xuân.

Đối với người tạng Pitta, đây là thời điểm trong năm nên tránh các gia vị cay nóng, đồ lên men, muối chua, đồ chiên rán và đồ có gas cùng với rượu bia để hỗ trợ tối đa cho gan. Các loại thảo mộc và thực phẩm có vị chua tự nhiên và đắng sẽ giúp người tạng Pitta thanh nhiệt gan.

Người tạng Vata nên ăn các món nấu chín, và bổ sung gia vị ấm để hỗ trợ tiêu hóa. Củ cải có vị cay nhẹ cũng rất phù hợp với người tạng Vata. Ngoài ra, cả người tạng Pitta và Vata đều có thể dùng thêm các thực phẩm bổ âm như kỷ tử, lê, củ cải, mộc nhĩ trắng, lươn, thịt vịt.

Ayurveda khuyên rằng việc duy trì sự cân bằng Kapha qua chế độ ăn uống, lối sống và thói quen hàng ngày có thể giúp ổn định tâm trạng và tăng cường cảm xúc tích cực. Thực hành các hoạt động như yoga, thiền, và dành thời gian cho thiên nhiên như đi leo núi, dạo bộ, du xuân,… có thể hỗ trợ sức khỏe tinh thần và tăng cường sự linh hoạt tâm lý. Về cảm xúc và tinh thần trong tháng 3, Ayurveda nhấn mạnh việc chú ý đến sự cân bằng nội tại và ngoại cảnh, cũng như sự kết nối giữa cơ thể và tâm trí, để đón nhận sự tái sinh và tươi mới mà mùa xuân mang lại.

Sophia Ngo.

Nguồn tham khảo

• Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia: https://www.nchmf.gov.vn/
• Hoàng đế Nội kinh – Dưỡng sinh theo thời tiết
• Bài viết có tham khảo các kiến thức về dưỡng sinh trong cuốn sách: “Ayurveda – Nền tảng Dưỡng sinh Ấn Độ: các nguyên lý điều hoà thân tâm qua ẩm thực, yoga và thiền định”