Lã Bất Vi (吕不韦, ? – 235 TCN) là một trong những nhân vật kiệt xuất và gây tranh cãi bậc nhất của thời Chiến Quốc. Sinh ra tại nước Vệ (nay thuộc Hà Nam, Trung Quốc) trong một gia đình thương nhân giàu có, ông khởi đầu bằng con đường kinh doanh nhưng nhanh chóng vươn lên đỉnh cao quyền lực bằng tài nhìn xa và mưu lược chính trị. Cuộc đời ông là sự giao thoa giữa tiền bạc, chính trường và học thuật – ba lĩnh vực tưởng như tách biệt, nhưng lại được ông kết hợp một cách đầy tính toán.
Cuộc gặp gỡ định mệnh với Doanh Dị Nhân, hoàng tử nước Tần đang lưu vong ở Triệu, đã mở ra cơ hội để Lã Bất Vi biến đầu tư kinh tế thành đòn bẩy chính trị. Ông dốc tài sản giúp Dị Nhân giao du với giới quý tộc, dâng người thiếp Triệu Cơ cho ông ta, và chính từ cuộc hôn phối ấy mà Tần Thủy Hoàng sau này ra đời. Nhờ sự sắp đặt khéo léo của Lã, Dị Nhân được đưa về Tần và lên ngôi, còn ông trở thành Tướng quốc, rồi nhiếp chính khi Doanh Chính còn nhỏ tuổi. Trong thời gian nắm quyền, Lã không chỉ củng cố bộ máy chính trị mà còn chiêu mộ học giả, biên soạn bộ sách Lã Thị Xuân Thu, một công trình học thuật đồ sộ kết tinh trí tuệ trăm nhà.
Tác phẩm Lã Thị Xuân Thu không chỉ nhằm thể hiện uy tín học vấn, mà còn là cách Lã Bất Vi khẳng định địa vị chính trị trong một xã hội trọng xuất thân. Là một thương nhân, ông từng bị giới trí thức xem là “kẻ trọc phú”. Việc tổ chức biên soạn một bộ sách quy mô lớn vừa giúp ông nâng cao danh tiếng, vừa là phương tiện hợp thức hóa quyền lực trong vai trò nhiếp chính. Đồng thời, trong bối cảnh các công tử Chiến Quốc như Tín Lăng Quân, Mạnh Thường Quân đua nhau nuôi dưỡng môn khách để gây ảnh hưởng, Lã cũng muốn tự xây dựng hình ảnh như một lãnh tụ văn hóa.
Về mặt tư tưởng, Lã Thị Xuân Thu góp phần quan trọng trong việc thay đổi hình ảnh nước Tần, từ một thế lực bị coi là “man di” trọng võ, trở thành trung tâm không chỉ của sức mạnh quân sự, mà còn của văn hóa và tư tưởng. Tác phẩm dung hợp Nho, Đạo, Pháp, Mặc gia, hướng đến mô hình trị quốc ôn hòa, kết hợp giữa đức trị và pháp trị. Điều này vừa phù hợp với chính sách điều hành khi ông nhiếp chính, vừa thể hiện nỗ lực làm dịu hóa ảnh hưởng cực đoan của Pháp gia, vốn trở nên phổ biến sau này dưới thời Tần Thủy Hoàng.
Ở cấp độ cá nhân, Lã Thị Xuân Thu còn là di sản mà Lã Bất Vi chủ tâm để lại nhằm lưu danh hậu thế. Ông hiểu rằng quyền lực của mình khó tránh khỏi ánh nhìn nghi kỵ của Tần Thủy Hoàng khi vua trưởng thành, và thực tế đã diễn ra như vậy: năm 235 TCN, ông bị ép phải uống thuốc độc tự sát. Nhưng tác phẩm thì vẫn tồn tại. Không chỉ không bị đốt trong phong trào “đốt sách chôn Nho” (213 TCN), Lã Thị Xuân Thu còn sống sót một phần nhờ chứa đựng tư tưởng Pháp gia và tính thực tiễn cao trong các chương về lịch nông nghiệp, quản lý xã hội. Một số quan lại vẫn âm thầm áp dụng tư tưởng “thuận thiên thời” để phục vụ sản xuất và dân sinh.
Từ thời Hán trở đi, đặc biệt là dưới triều Hán Văn Đế và Cảnh Đế, tác phẩm được phục hưng khi Hoàng Lão học, một hệ tư tưởng hòa trộn Đạo và Nho, được trọng dụng. Nhiều chính sách như giảm thuế, khuyến nông phản ánh rõ ảnh hưởng của tinh thần “vô vi”, “trọng nông” trong Lã Thị Xuân Thu. Đến thời Hán Vũ Đế, dù Nho học trở thành quốc giáo, tác phẩm vẫn được trích dẫn như tài liệu tham khảo về xã hội học. Dưới các triều Đường – Tống, giới học giả tiếp tục xem đây là một bách khoa thư cổ điển, nhất là để nghiên cứu tư tưởng Tiên Tần. Quan điểm “thiên nhân hợp nhất” trong sách cũng ảnh hưởng đến triết học tự nhiên của Đạo gia. Đến thời Minh – Thanh, Lã Thị Xuân Thu được đưa vào Tứ khố toàn thư, khẳng định vị thế lâu dài trong kho tàng tư tưởng Trung Hoa.
Nhiều tư tưởng trong Lã Thị Xuân Thu tiếp tục được kế thừa gián tiếp qua các triều đại: mô hình kết hợp đức trị – pháp trị thời Hán và Đường; tư tưởng “thuận thiên thời” trong lịch pháp và nông nghiệp thời Minh; quan niệm dưỡng sinh trong y học cổ truyền; hay tinh thần “kiêm ái” và tiết kiệm, tuy xuất phát từ Mặc gia, nhưng được Nho học tiếp thu một phần. Điều đáng nói là tác phẩm không bị bài trừ như những trường phái cực đoan, nhờ tính tổng hợp và linh hoạt trong cách tiếp cận. Dù không còn là kinh điển chính thống, Lã Thị Xuân Thu vẫn được bảo tồn, nghiên cứu trong giới trí thức – trở thành một di sản sống, phản ánh khát vọng dung hòa tư tưởng để trị quốc, an dân.
Cáo Hà Thành
Ảnh: Diễn viên Đoàn Dịch Hoành thủ vai Lã Bất Vi trong bộ phim Đại Tần Phú (2020)
> Tìm hiểu thêm: Thời và Trị trong Lã Thị Xuân Thu – James D. Sellmann
