Hãy dành một chút thời gian và nghĩ về lần cuối cùng bạn thấy ai đó khóc hay cười phá lên với bạn bè của mình. Đó chính là những ký ức tồn tại lâu nhất trong tâm trí chúng ta và cuối cùng tạo nên con người ta – tôi cho rằng, khả năng cảm nhận nhiều cung bậc cảm xúc và chia sẻ những trải nghiệm cảm xúc đó với người khác là một trong những điều độc đáo và ý nghĩa nhất của cuộc sống.
Bạn có thể coi cảm xúc là một trong số ít khía cạnh phổ biến trong trải nghiệm của con người – có vẻ an toàn khi cho rằng tất cả mọi người đều đã từng trải qua một dạng vui, buồn và tức giận nào đó vào một thời điểm nào đó trong đời. Nhưng cảm xúc phổ biến đến mức nào, và nghiên cứu hiện tại có thể dạy chúng ta điều gì về cách cảm xúc được hình thành trong não bộ?
Tiến sĩ Lisa Feldman Barrett đã viết cuốn sách của của mình “Nguồn gốc cảm xúc: Bí ẩn sống động của bộ não” để trả lời những câu hỏi này. Tiến sĩ Barrett là Giáo sư Tâm lý học tại Đại học Đông Bắc và đã dành những thập kỷ cuối trong sự nghiệp của mình để nghiên cứu về cảm xúc. Mối quan tâm của bà đối với chủ đề này bắt đầu từ khi còn là một sinh viên mới tốt nghiệp, trong nỗ lực tái tạo một hiện tượng nổi tiếng về nguồn gốc của lòng tự trọng thấp và điều đó dẫn đến lo lắng hoặc trầm cảm như thế nào. Sau khi nghiên cứu đi nghiên cứu lại tám lần và thất bại, bà nhận ra rằng việc mọi người mô tả trải nghiệm cảm xúc của họ qua vô số cách cho thấy rằng cùng một cảm xúc có thể được trải nghiệm khác nhau bởi những người khác nhau. Để hiểu lý thuyết về cảm xúc của tiến sĩ Barrett, điều quan trọng đầu tiên là phải hiểu cái mà bà gọi là “quan điểm cổ điển về cảm xúc”.
>>> Cuốn sách “Nguồn gốc cảm xúc” của tác giả Lisa Feldman Barrett đã được Book Hunter tổ chức dịch và xuất bản, tìm hiểu thêm và đặt mua sách tại đây.
Dấu vân tay cảm xúc
Hình 1: Những bức ảnh được sử dụng để nghiên cứu tính phổ quát của cảm xúc [1]
Trong một thời gian dài, người ta cho rằng mỗi cảm xúc sẽ kích hoạt một mạch cụ thể trong não, giống như một “dấu vân tay” duy nhất giống nhau giữa các cá nhân bất kể tuổi tác, giới tính và văn hóa. Ý tưởng này được thiết lập lần đầu bởi một số nghiên cứu được thực hiện vào những năm 1960 và 1970 [2,3,4]. Các nhà nghiên cứu đã cho các đối tượng xem những bức ảnh của các diễn viên thể hiện những nét mặt cụ thể được cho là thể hiện những cảm xúc như tức giận, sợ hãi, buồn bã và hạnh phúc (Hình 1). Các đối tượng được cho xem một bức ảnh cùng với một tập hợp các từ và phải chọn từ phù hợp nhất với khuôn mặt. Họ liên tục phát hiện ra rằng mọi người có thể ghép chính xác cùng một từ cảm xúc với mỗi bức ảnh. Kể từ đó, hàng trăm nghiên cứu đã sử dụng phương pháp này để chứng minh rằng hiệu ứng này vẫn tồn tại ở mọi người từ khắp nơi trên thế giới, chứng minh rằng khả năng nhận biết cảm xúc là phổ quát. Về cơ bản, các nhà khoa học này lập luận rằng cách duy nhất để các biểu thức có thể được công nhận rộng rãi là nếu chúng được sản xuất phổ quát.
Cảm xúc có tính phổ quát không?
Đến nay, bạn có thể nghĩ rằng phần lớn bằng chứng đều hướng về tính phổ quát của cảm xúc. Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu hiện nay đã chỉ ra rằng việc thay đổi thử nghiệm này theo những cách cụ thể sẽ thay đổi hoàn toàn kết quả. Chẳng hạn, nếu danh sách các từ cảm xúc để lựa chọn bị xóa, hiệu suất thử nghiệm sẽ giảm đáng kể [5]. Trẻ em từ hai đến ba tuổi không thể tự do dán nhãn cho các bức ảnh cho đến khi chúng học được các khái niệm cho từng cảm xúc [6]. Có lẽ đáng chú ý nhất là phòng thí nghiệm của tiến sĩ Barrett đã tiến hành các thử nghiệm tương tự trên một bộ lạc ở một ngôi làng hẻo lánh ở Namibia, châu Phi. Khi được yêu cầu sắp xếp các bức ảnh theo cảm xúc, dân làng đã nhóm chúng theo hành vi (cười, nhìn) thay vì suy ra trạng thái tinh thần hoặc cảm xúc (hạnh phúc, sợ hãi) [7]. Nhìn chung, các đối tượng không cho thấy bằng chứng về nhận thức cảm xúc phổ quát. Điều này khiến tiến sĩ Barrett kết luận rằng bài kiểm tra cảm xúc phổ quát này chỉ hoạt động khi những người tham gia được “hướng dẫn để xây dựng nhận thức về cảm xúc kiểu phương Tây” và buộc phải chọn từ một danh sách định sẵn. Bạn có thể hiểu tại sao điều này lại có vấn đề: thay vì xác định rằng cảm xúc là phổ quát, phương pháp này hướng dẫn các đối tượng xây dựng nhận thức về cảm xúc phương Tây.
Vì vậy, nếu cách chúng ta thể hiện và giải thích cảm xúc không phổ quát, thì cảm xúc chính xác là gì và chúng được thể hiện như thế nào trong não?
Giải mã bí ẩn của cảm xúc con người
Tiến sĩ Barrett dành phần lớn cuốn sách để mô tả lý thuyết về cảm xúc được xây dựng của bà, vì vậy của phần này chủ yếu cung cấp một thước phim điểm nhấn, tóm tắt một số quan điểm chính của bà. Sự thay thế của bà cho lý thuyết cảm xúc phổ quát dựa trên ý tưởng rằng nhận thức của chúng ta là kết quả của việc bộ não chúng ta đưa ra dự đoán tại thời gian thực dựa trên kinh nghiệm trong quá khứ. Quá trình này bắt đầu với quá trình nội cảm thụ, là sự thể hiện của bộ não về mọi thứ xảy ra bên trong cơ thể chúng ta (tim đập, quá trình tiêu hóa của dạ dày, v.v.). Những cảm giác này đến từ cái mà bà gọi là “mạng lưới nội cảm thụ” của não, bao gồm các khu vực liên quan đến nhiều chức năng như phản ứng cảm xúc, ra quyết định, trí nhớ và duy trì cân bằng nội môi (Hình 2). Bản thân những cảm giác bên trong này không mang ý nghĩa bẩm sinh. Tuy nhiên, khả năng hình thành các liên tưởng cho phép chúng ta gán ý nghĩa cho trải nghiệm bên trong cũng như thế giới xung quanh. Những liên tưởng hay khái niệm này là chìa khóa để hình thành cảm xúc.
Hình 2. Hệ thống phản ứng-nội cảm thụ thể hiện bằng màu đỏ và xanh dương, các trung tâm kết nối những mạng này thể hiện bằng màu tím [8]
Các khái niệm là những khối xây dựng xác định cách chúng ta trải nghiệm thế giới. Điều này có thể đơn giản như nhóm mọi thứ vào các danh mục như thực vật và động vật, nhưng cũng có thể áp dụng cho những thứ trừu tượng hơn như ngôn ngữ, âm nhạc và cảm xúc. Ngay từ khi mới ra đời, chúng ta đã không ngừng học hỏi những khái niệm mới thông qua cha mẹ, bạn bè và trường học (tất nhiên, những khái niệm này có thể khác nhau rất nhiều tùy thuộc vào văn hóa, tình trạng kinh tế xã hội và nhiều yếu tố khác). Bộ não của chúng ta sử dụng các khái niệm và kiến thức về kinh nghiệm trong quá khứ để đưa ra dự đoán và gán ý nghĩa cho các cảm giác bên trong, chẳng hạn như tim đập nhanh. Tôi có khiến bạn bối rối? May mắn thay, tất cả những điều này có thể được tóm tắt rõ ràng hơn nhiều trong câu chuyện sau đây của Tiến sĩ Barrett:
Trở lại khi tôi đang học cao học, một anh chàng trong chương trình tâm lý học của tôi đã rủ tôi đi hẹn hò. Tôi không biết rõ về anh ấy lắm và không muốn đi vì thành thật mà nói, tôi không bị anh ấy thu hút đặc biệt, nhưng tôi đã bị nhốt quá lâu trong phòng thí nghiệm ngày hôm đó, nên tôi đồng ý. Khi chúng tôi ngồi cùng nhau trong một quán cà phê, trước sự ngạc nhiên của tôi, tôi cảm thấy mặt mình đỏ bừng nhiều lần khi chúng tôi nói chuyện. Bụng tôi sôi lên và tôi bắt đầu khó tập trung. Tôi nhận ra có lẽ tôi đã sai. Tôi rõ ràng là bị thu hút bởi anh ấy. Chúng tôi chia tay một giờ sau – sau khi tôi đồng ý hẹn hò với anh ấy một lần nữa – và tôi trở về nhà, trong tình trạng chóng mặt. Tôi bước vào căn hộ của mình, đánh rơi chìa khóa xuống sàn, nôn mửa và nằm liệt giường bảy ngày tiếp theo vì bệnh cúm. [tr. 30]
Câu chuyện (hài hước) này là cốt lõi của lý thuyết cảm xúc được xây dựng: trong mỗi khoảnh khắc, bộ não và cơ thể đang làm việc cùng nhau để tạo ra ý nghĩa cho trạng thái hiện tại của chúng ta dựa trên kiến thức mà chúng ta biết về các khái niệm và kinh nghiệm trong quá khứ.
Vì vậy, điều gì khiến lý thuyết này khác với các lý thuyết nổi tiếng hơn? Trong một thời gian dài, những ý tưởng như lý thuyết phổ quát về cảm xúc đã thống trị, cuối cùng tạo ấn tượng rằng chúng ta trải nghiệm cảm xúc một cách thụ động như một phản ứng đối với các kích thích bên ngoài (tức là bạn trúng xổ số và mạch hạnh phúc của bạn được kích hoạt). Ngược lại, lý thuyết về cảm xúc được xây dựng phát biểu rằng cảm xúc không chỉ đơn giản là phản ứng với thế giới. Thay vào đó, chúng ta sử dụng kết hợp cảm giác đầu vào và kinh nghiệm trong quá khứ để hiểu ý nghĩa của các cảm giác bên trong của chúng ta, do đó tích cực xây dựng các trường hợp cảm xúc.
Hiểu cảm xúc theo cách mới này rất quan trọng vì nó thúc đẩy ý tưởng rằng chúng ta có thể kiểm soát các phản ứng cảm xúc của mình nhiều hơn chúng ta nghĩ. Vì vậy, thay vì cảm thấy bị mắc kẹt trong nhà tù tinh thần của những cảm xúc tiêu cực, chúng ta có khả năng thay đổi trải nghiệm của mình một khi nhận ra vai trò tích cực của mình trong quá trình đó. Ví dụ, sự hiểu biết mới này có thể cho phép chúng ta giải cấu trúc một cảm giác thành những cảm giác vật lý của nó, rồi hình thành những liên tưởng mới. Có thể tim bạn đập loạn xạ trước một bài thuyết trình quan trọng không có nghĩa là bạn lo lắng mà thay vào đó, bạn rất hào hứng. Sử dụng logic đó, những người lớn lên trong các xã hội dạy về sự tức giận và thù hận có thể học các khái niệm mới, và kết quả là trở nên ít tức giận hơn, đồng cảm và trắc ẩn hơn. Tất nhiên, không có thay đổi nào trong số này là dễ dàng – nhưng như Tiến sĩ Barrett đã lặp đi lặp lại trong suốt cuốn sách, “Bạn là kiến trúc sư cho trải nghiệm của mình.”
Kết luận
Nhìn chung, tôi thấy cuốn sách được viết rất hay và kích thích tư duy. Mặc dù tôi nghĩ rằng một số phép loại suy và giải thích của bà đã bị đơn giản hóa quá mức, nhưng tôi cũng có thể thấy sự đơn giản này khiến cuốn sách trở nên dễ tiếp cận đối với những độc giả không phải là nhà khoa học như thế nào. Tuy nhiên, với tư cách là một nhà khoa học, tôi muốn tìm hiểu thêm về nghiên cứu khoa học thần kinh hỗ trợ cho lý thuyết của bà. Bất chấp những lời phàn nàn nhỏ này, tôi đánh giá cao việc tiến sĩ Barrett thúc đẩy người đọc đặt câu hỏi về những quan niệm định sẵn của chính họ về cảm xúc. Quá trình điều tra bản chất của tâm trí chúng ta có thể dẫn đến những hiểu biết và nhận thức quan trọng.
Tôi muốn giới thiệu cuốn sách này cho bất kỳ ai quan tâm đến khoa học thần kinh hoặc tâm lý học – bạn không cần phải có kiến thức khoa học để hiểu các khái niệm này. Bài đánh giá này mới chỉ sơ lược về chủ đề hấp dẫn này, vì vậy nếu bạn đã từng thắc mắc về cảm xúc được tạo ra như thế nào, hãy cân nhắc đọc cuốn sách này!
Desi Chu
Cụt Đuôi dịch
>>> Đọc thêm: Vốn từ ngữ cảm xúc phong phú có thể giúp chúng ta khỏe mạnh hơn? – Book Hunter
Bài viết gốc: https://neuwritesd.org/2022/01/20/a-review-how-emotions-are-made-by-lisa-feldman-barrett/
Tài liệu tham khảo
Lawrence, K., Campbell, R., & Skuse, D. (2015). Age, gender, and puberty influence the development of facial emotion recognition. Frontiers in psychology, 6, 761.
Tomkins, S. S., & McCarter, R. (1964). What and where are the primary affects? Some evidence for a theory. Perceptual and motor skills, 18(1), 119-158.
Ekman, P., & Friesen, W. V. (1971). Constants across cultures in the face and emotion. Journal of personality and social psychology, 17(2), 124.
Ekman, P., Sorenson, E. R., & Friesen, W. V. (1969). Pan-cultural elements in facial displays of emotion. Science, 164(3875), 86-88.
Widen, S. C., Christy, A. M., Hewett, K., & Russell, J. A. (2011). Do proposed facial expressions of contempt, shame, embarrassment, and compassion communicate the predicted emotion?. Cognition & Emotion, 25(5), 898-906.
Widen, S. C., & Russell, J. A. (2013). Children’s recognition of disgust in others. Psychological bulletin, 139(2), 271.
Gendron, M., Roberson, D., van der Vyver, J. M., & Barrett, L. F. (2014). Perceptions of emotion from facial expressions are not culturally universal: evidence from a remote culture. Emotion, 14(2), 251.
Kleckner, I. R., Zhang, J., Touroutoglou, A., Chanes, L., Xia, C., Simmons, W. K., … & Barrett, L. F. (2017). Evidence for a large-scale brain system supporting allostasis and interoception in humans. Nature human behaviour, 1(5), 1-14.
