Vụ tranh chấp thừa kế tại Tập đoàn Wahaha – đế chế đồ uống hàng đầu Trung Quốc – đang thu hút sự chú ý của giới kinh doanh quốc tế không chỉ vì con số khổng lồ lên đến 1,8 tỷ USD, mà còn bởi các hàm ý sâu sắc về quản trị doanh nghiệp, kế nhiệm thế hệ, và vai trò của guanxi (quan hệ xã hội) trong bối cảnh Trung Quốc hiện đại. Khi người sáng lập Wahaha – ông Zong Qinghou (Tông Khánh Hậu) – qua đời đầu năm 2024, những “liên kết gia đình” tưởng chừng vững chắc đã nhanh chóng rạn vỡ, hé lộ khoảng trống pháp lý và mâu thuẫn giá trị trong các doanh nghiệp tư nhân Trung Quốc.
Wahaha từ lâu được xem là một trong những doanh nghiệp “tư bản đỏ” tiêu biểu – tức các công ty tư nhân nhưng lớn mạnh nhờ vào sự hỗ trợ trực tiếp hoặc gián tiếp từ chính quyền địa phương. Trong cuốn Trung Quốc quản trị doanh nghiệp như thế nào, tác giả Lyndsey Zhang đã lựa chọn Wahaha như một trường hợp điển hình để lý giải mối quan hệ phức tạp giữa nhà nước, doanh nhân và mô hình quản trị mang tính bản địa tại Trung Quốc. Qua lăng kính phân tích sâu sắc, Zhang chỉ ra rằng sự phát triển “thần tốc” của nhiều doanh nghiệp Trung Quốc không đi kèm với sự trưởng thành tương ứng trong hệ thống quản trị nội bộ, đặc biệt trong vấn đề kế nhiệm và chia sẻ quyền lực.
> Tìm hiểu thêm về cuốn sách: Trung Quốc quản trị doanh nghiệp như thế nào
Guanxi – Vũ khí hai lưỡi trong quản trị doanh nghiệp Trung Quốc
Trung tâm của cuộc khủng hoảng tại Wahaha là sự vỡ vụn của guanxi gia đình, một dạng quan hệ xã hội gắn bó lâu đời giữa người sáng lập và các cộng sự thân tín. Ông Zong Qinghou – người sáng lập kiêm nhà lãnh đạo độc đoán của Wahaha trong hơn ba thập kỷ – đã xây dựng cả công ty lẫn văn hóa nội bộ dựa trên sự trung thành, cảm tình cá nhân và mạng lưới quen biết. Tuy nhiên, khi ông qua đời, chính mô hình guanxi từng mang lại thành công này đã trở thành trở lực lớn nhất đối với việc chuyển giao quyền lực và tài sản.
Cuốn sách của Zhang khéo léo phân tích guanxi như một loại “hệ sinh thái quyền lực” giúp doanh nghiệp điều hướng môi trường kinh doanh phức tạp của Trung Quốc – từ hành lang pháp lý chưa hoàn thiện, đến hệ thống chính trị đặc thù. Nhưng guanxi, cũng giống như bất kỳ hệ thống không chính thức nào, thiếu tính kế thừa và minh bạch, khiến nó trở nên đặc biệt rủi ro khi người sáng lập rút lui hoặc qua đời.
Wahaha: Từ một công ty “gia đình trị” đến mâu thuẫn gia đình công khai
Zong Fuli (Tông Phức Lị), con gái duy nhất được ông Zong công nhận và là người kế nhiệm quyền lực, đã điều hành Wahaha theo một hướng đi hoàn toàn khác so với cha mình – tập trung vào chuyên nghiệp hóa bộ máy, cải tiến sản phẩm, thúc đẩy các cam kết ESG (viết tắt của Environmental – Social – Governance, chỉ bộ tiêu chuẩn đánh giá mức độ phát triển bền vững và trách nhiệm xã hội của một doanh nghiệp) và đạt mức tăng trưởng doanh thu ấn tượng. Tuy nhiên, khi ba người con ngoài giá thú của ông Zong bất ngờ xuất hiện và khởi kiện tại cả Hồng Kông lẫn Trung Quốc để đòi chia phần tài sản tương ứng, mô hình “gia đình trị” – vốn là nền tảng ngầm trong quá trình hình thành và phát triển của Wahaha – nhanh chóng bộc lộ mặt trái, trở thành rủi ro nghiêm trọng đối với tính ổn định và minh bạch của doanh nghiệp.
Trường hợp này là minh chứng điển hình cho cảnh báo trong cuốn Trung Quốc quản trị doanh nghiệp như thế nào: nhiều công ty tư nhân Trung Quốc được xây dựng dựa trên sự kiểm soát gần như tuyệt đối của một cá nhân sáng lập, trong khi lại thiếu các cơ chế kế nhiệm rõ ràng, quy trình phân bổ quyền lực minh bạch và hệ thống pháp lý nội bộ vững chắc. Cơ cấu sở hữu thường xuyên chồng chéo – đôi khi cố tình giữ ở trạng thái “mập mờ” – khiến ranh giới giữa tài sản doanh nghiệp và tài sản cá nhân bị xóa nhòa. Đây là đặc điểm phổ biến ở nhiều tập đoàn được gọi là “tư bản đỏ” – những công ty phát triển mạnh nhờ mối quan hệ chính trị trong giai đoạn cải cách kinh tế.
Lyndsey Zhang đã phác họa rõ nét tình trạng mà chúng ta có thể gọi là “hiệu ứng người sáng lập” – khi toàn bộ cấu trúc vận hành doanh nghiệp phụ thuộc vào một cá nhân, đến mức quá trình chuyên nghiệp hóa và kế nhiệm trở nên mong manh, nếu không muốn nói là dễ đổ vỡ, một khi người đó rút lui khỏi vị trí quyền lực.
Zong Qinghou, người giàu nhất Trung Quốc năm 2010 và là chủ tịch của tập đoàn đồ uống khổng lồ Wahaha, cùng con gái là Zong Fuli, được chụp tại một buổi tiệc ở Hàng Châu, tỉnh Chiết Giang, miền đông Trung Quốc, vào ngày 12 tháng 1 năm 2012. Ảnh: Oriental Image qua Reuters.
Khi luật pháp không theo kịp guanxi
Một điểm then chốt trong vụ việc là sự thiếu vắng một kế hoạch thừa kế minh bạch và có giá trị pháp lý ràng buộc. Dù ông Zong từng được cho là viết tay chỉ đạo thành lập các quỹ tín thác cho các con ngoài giá thú, nhưng các quỹ này không bao giờ được đăng ký chính thức. Trong khi đó, tài sản hàng tỷ USD được nắm giữ bởi các công ty offshore và tài khoản tại Hồng Kông khiến việc phân định quyền sở hữu càng thêm rối rắm. Tòa án Hồng Kông đã ra lệnh đóng băng tài khoản HSBC trị giá 1,8 tỷ USD, đặt Zong Fuli vào thế phòng thủ đầy áp lực.
Điều này cũng phản ánh một thực tế được Lyndsey Zhang chỉ ra trong sách: hệ thống luật doanh nghiệp Trung Quốc, dù tiến bộ nhanh chóng từ sau 1993, vẫn chưa tạo ra môi trường ổn định cho việc chuyển giao thế hệ trong doanh nghiệp tư nhân. Nhiều nhà sáng lập không có kế hoạch kế nhiệm rõ ràng – một phần vì văn hóa không khuyến khích thảo luận về cái chết và chia tài sản, phần khác vì họ tin vào “guanxi nội bộ” sẽ duy trì trật tự.
Song như trường hợp Wahaha cho thấy, khi không có quy trình pháp lý rõ ràng, guanxi chỉ là một niềm tin mong manh, dễ dàng bị thách thức bởi tòa án và các bên thừa kế tranh chấp. Niềm tin ấy có thể giữ được trong đời sống nội bộ, nhưng không đứng vững khi bị soi chiếu bởi luật quốc tế và các cơ chế tài chính toàn cầu.
Một bài học cho thế hệ doanh nghiệp Trung Quốc mới
Tranh chấp tại Wahaha đang cho thấy một bức tranh toàn cảnh hơn: hàng nghìn doanh nghiệp Trung Quốc – đặc biệt là các công ty tư nhân thành lập từ thập niên 1980-90 – đang bước vào thời kỳ chuyển giao thế hệ, với hàng loạt nguy cơ đổ vỡ nếu không có kế hoạch thừa kế rõ ràng và hệ thống quản trị độc lập.
Zhang viết rằng Trung Quốc chỉ mất 30 năm để làm được những điều mà phương Tây mất 150 năm trong lĩnh vực quản trị doanh nghiệp, nhưng tốc độ phát triển này cũng đi kèm với những “điểm mù”. Đó là lý do cuốn sách này mang tính thực tiễn đặc biệt cao: không chỉ phân tích chính sách và cấu trúc thể chế, mà còn đưa ra những trường hợp nghiên cứu thực tế, những góc nhìn nội bộ mà không dễ gì tìm thấy trong các báo cáo học thuật phương Tây.
Tác phẩm không đơn thuần là một cuốn sách nghiên cứu, mà còn là cẩm nang quản trị dành cho các nhà đầu tư quốc tế, các doanh nghiệp muốn bước chân vào thị trường Trung Quốc, cũng như các doanh nhân Trung Quốc đang phải đối mặt với quá trình chuyển giao quyền lực.
Kết luận: Khi doanh nghiệp cần nhiều hơn Guanxi
Trường hợp Wahaha không đơn giản là câu chuyện gia đình – mà là bản đồ khủng hoảng kế nhiệm của một thế hệ doanh nghiệp Trung Quốc từng dựa vào quan hệ và cảm tính. Bài học quan trọng nhất có thể rút ra ở đây là: guanxi có thể đưa một doanh nghiệp đến thành công, nhưng không đủ để đảm bảo sự kế thừa bền vững.
Sự chuyên nghiệp hóa trong quản trị, kế hoạch thừa kế rõ ràng, và tách biệt tài sản cá nhân khỏi cấu trúc doanh nghiệp là con đường tất yếu nếu các “tư bản đỏ” muốn chuyển hóa thành các tập đoàn đa quốc gia thực sự. Cuốn sách Trung Quốc quản trị doanh nghiệp như thế nào của Lyndsey Zhang không chỉ cung cấp nền tảng lý thuyết để hiểu quá trình này, mà còn là kim chỉ nam cho những ai muốn bước ra khỏi cái bóng của guanxi và đi tới một mô hình phát triển bền vững hơn.
Nhã Phong
Tài liệu tham khảo:
- Trung Quốc quản trị doanh nghiệp như thế nào, Lyndsey Zhang, 2024, 2025
- Wahaha CEO’s bank account frozen in HK – China Daily
- Wahaha Joint Venture Company – Wikipedia
- ‘Princess of Wahaha’ looks to revive a fortune down $18 billion – The Business Standard
- Why family feud at Wahaha is no laughing matter for China businesses – myNEWS
