Văn hóa đại chúng ngày nay bị ám ảnh với cuộc chiến giữa cái thiện và cái ác, trong khi những câu chuyện dân gian lại không như vậy? Điều gì đã thay đổi?
Lần đầu tiên chúng ta thấy Darth Vader làm gì đó hơn là chỉ thở một cách khó nhọc trong phim Star Wars (1977), anh ta bóp cổ một người đàn ông đến chết. Sau đó một vài cảnh, anh ta cho nổ tung một hành tinh. Anh ta giết chết các thuộc hạ của mình, bóp cổ người khác bằng tâm trí, làm đủ mọi chuyện mà một người tốt sẽ không bao giờ làm. Nhưng bản chất của một kẻ xấu là anh ta làm những việc mà một người tốt sẽ không bao giờ làm. Những người tốt không chỉ chiến đấu vì lợi ích cá nhân: họ đấu tranh cho những gì đúng – các giá trị của họ.
Nguyên lý đạo đức này không chỉ làm nền tảng cho Star Wars, mà cả những loạt phim như The Lord of the Rings (2001-3) và X-Men (2000-), cũng như hầu hết các phim hoạt hình của Disney. Hầu như tất cả những câu chuyện văn hóa đại chúng của chúng ta dựa trên văn hóa dân gian đều có cùng một cấu trúc: những kẻ tốt chiến đấu với kẻ xấu vì tương lai đạo đức của xã hội. Những motif này có trên tất cả các bộ phim và truyện tranh của chúng ta, ở Narnia và Hogwarts, nhưng chúng không tồn tại trong bất kỳ truyện dân gian, thần thoại hay sử thi cổ đại nào. Trong truyện tranh Marvel, Thor phải xứng đáng với cái búa của mình, và anh chứng tỏ giá trị của mình với phẩm chất đạo đức. Nhưng trong huyền thoại cổ đại, Thor là một vị thần có sức mạnh và động cơ vượt ra khỏi bất kỳ ý niệm nào về ‘xứng đáng’.
Trong những câu chuyện dân gian cổ xưa, không ai chiến đấu cho các giá trị. Câu chuyện cá nhân có thể thể hiện những đức tính trung thực hoặc hiếu khách, nhưng không có sự đồng thuận nào giữa các câu chuyện dân gian về việc hành động nào là tốt hay xấu. Ví dụ, khi các nhân vật lãnh nhận hậu quả vì không nghe theo lời khuyên, rất có thể có một câu chuyện tương tự khác trong đó nhân vật chính sống sót chỉ bởi vì anh ta làm trái lời khuyên. Bảo vệ một tập hợp các giá trị nhất quán là trung tâm cho logic của các cốt truyện mới mẻ hơn, bản thân câu chuyện thường được định hình lại để tạo ra các giá trị cho các nhân vật như Thor và Loki – những người trong thế kỷ 16 ở Edda thuộc Iceland chỉ có cá tính chứ không phải các định hướng đạo đức nhất quán.
Những câu chuyện truyền khẩu không bao giờ có bất cứ người tốt hay kẻ xấu nào theo kiểu hiện đại, mặc dù chúng thường được biết đến như những bài học đạo đức. Trong những câu chuyện như Jack và cây đậu thần hay Công chúa ngủ trong rừng, ai là người tốt? Jack là nhân vật chính diện mà chúng ta thường khuyến khích, nhưng cậu ta không có lý lẽ đạo đức để bào chữa cho việc ăn cắp đồ của người khổng lồ. Liệu Công chúa ngủ trong rừng có quan tâm đến cái thiện? Có ai chống tội phạm không? Ngay cả những câu chuyện có thể được viết ra để làm ra vẻ chúng nói về cái thiện so với cái ác, chẳng hạn như câu chuyện của Cô bé Lọ Lem, không lệ thuộc hoàn toàn vào một sự lưỡng phân đạo đức. Trong các phiên bản truyền thống, Cinderella chỉ cần đẹp để làm cho câu chuyện thành công. Trong Ba chú Heo con, cả lợn lẫn sói đều không ai triển khai chiến thuật nào đối thủ không dám làm. Đó chỉ là câu hỏi về việc ai ăn tối trước, chứ không phải thiện hay ác.
Tình hình phức tạp hơn trong sử thi như Iliad, trong đó có hai “đội”, cũng như các nhân vật vật lộn với các ý nghĩa đạo đức. Nhưng các đội này không đại diện cho cuộc đụng độ của hai bộ giá trị giống như cách những người tốt và kẻ xấu hiện đại đang làm. Cả Achilles lẫn Hector đều không bảo vệ các giá trị mà phía bên kia không thể chấp nhận, cũng không phải họ đang chiến đấu để bảo vệ thế giới khỏi nhóm còn lại. Họ không tượng trưng cho bất cứ thứ gì trừ bản thân họ và, mặc dù họ thường xuyên nói về chiến tranh, họ không bao giờ viện dẫn các giá trị của họ như là lý do để chiến đấu một cuộc chiến tốt đẹp. Sự đối lập đạo đức giữa thiện và ác là một phát minh chỉ mới phát triển gần đây trong mối tương quan với chủ nghĩa quốc gia hiện đại – và, cuối cùng, nó đưa ra tiếng nói cho một tầm nhìn chính trị chứ không phải một tầm nhìn đạo đức.
Hầu hết các học bổng văn hóa dân gian kể từ Chiến tranh thế giới thứ hai đã liên quan đến các siêu mẫu hay sự tương đồng giữa các câu chuyện dân gian, một động lực ngầm đó là nếu như tất cả các huyền thoại hay truyện kể của các quốc gia có nhiều tương đồng hơn là dị biệt, thì mọi người ở tất cả các quốc gia cũng có nhiều điểm chung hơn là bị chia rẽ. Đó là một ý tưởng cực đoan, khi những câu chuyện dân gian xưa kia đã được ấn hành nhằm mục đích thể hiện rằng trong một quốc gia, con người ta có thể khác nhau ra sao.
Trong nghiên cứu dân gian của bà mang tên From the Beast to the Blonde (1995), tác giả và nhà phê bình người Anh Marina Warner phản bác một tập truyện dân gian, được phổ biến bởi nhà tâm lý học trẻ em người Mỹ Bruno Bettelheim, như một tập hợp những sự tương đồng vói các cuộc đấu tranh tâm lý và phát triển của chúng ta. Thay vào đó, Warner lập luận rằng hoàn cảnh bên ngoài làm cho những câu chuyện này cộng hưởng với độc giả và người nghe qua nhiều thế kỷ. Tuy nhiên, cả hai học giả đều muốn truy nguyên những câu chuyện dân gian và truyện cổ tích phổ biến này bởi vì544 chúng vẫn giữ nguyên, hoặc tương tự, qua nhiều thế kỷ.
Các tiểu thuyết gia và nhà làm phim dựa trên nền tảng văn hóa dân gian dường như cũng tập trung vào những điểm chung. Star Wars được George Lucas công khai dựa trên cuốn sách The Hero with Thousand Faces (1949) của Joseph Campbell, mô tả hành trình của một nhân vật như Luke Skywalker như một con người phổ quát. J R R Tolkien sử dụng học bổng của ông về sử thi tiếng Anh cổ xưa để kể lại những câu chuyện trong một bối cảnh phi thời gian khác; và nhiều truyện tranh một cách rõ ràng hoặc ngầm ẩn tái chế những huyền thoại và truyền thuyết cổ xưa, giữ cho những mạch chuyện sống động được chia sẻ bởi những câu chuyện mới và cũ, hoặc những câu chuyện cũ từ các xã hội khác nhau trên khắp thế giới chia sẻ với nhau.
Ít được thảo luận là biến cố lịch sử làm thay đổi bản chất của rất nhiều bản kể lại hiện đại của văn hóa dân gian, chính xác hơn là: ý tưởng rằng mọi người ở các phe đối lập xung đột nhau có phẩm chất đạo đức khác nhau và chiến đấu trên nền tảng các giá trị của họ. Sự thay đổi đó nằm trong sự lưỡng phân người tốt / kẻ xấu, nơi mọi người không còn chiến đấu với những người ăn tối, hoặc những người giành được Helen của Troy, mà xem ai sẽ có nhiệm vụ thay đổi hoặc cải thiện các giá trị của xã hội. Những người tốt đứng lên vì những gì họ tin tưởng, và sẵn sàng chết cho một lý tưởng. Loại motif này có mặt khắp nơi trong những câu chuyện, phim ảnh, sách, thậm chí cả những ẩn dụ chính trị của chúng ta, đến mức đôi khi khó mà thấy nó mới lạ ra sao, hay kỳ quặc như thế nào, sau khi đã phân tích khía cạnh đạo đức hay cách kể chuyện.
Khi các anh em nhà Grimm viết ra những câu chuyện dân gian địa phương của họ vào thế kỷ XIX, mục tiêu của họ là sử dụng chúng để định nghĩa Người dân Đức, và đoàn kết người Đức vào một quốc gia hiện đại. Anh em Grimm là sinh viên triết học của Johann Gottfried von Herder, người đã nhấn mạnh vai trò của các truyền thống ngôn ngữ và dân gian trong việc xác định các giá trị. Trong Khảo luận về Nguồn gốc của ngôn ngữ (1772), von Herder lập luận rằng ngôn ngữ là ‘một cơ quan tự nhiên của sự hiểu biết’, và tinh thần yêu nước Đức là hệ quả của cách ngôn ngữ và lịch sử của quốc gia này phát triển theo thời gian. Von Herder và anh em Grimm là những người ủng hộ ý tưởng khi ấy còn mới mẻ rằng các công dân của một quốc gia nên được đoàn kết lại bởi một tập hợp các giá trị chung, chứ không phải do họ hàng hoặc đất đai. Đối với anh em Grimm, những câu chuyện như Thần chết đỡ đầu, hay Chiếc túi dết, chiếc mũ, cái tù và bằng sừng, đã cho thấy thể thuần khiết của tư tưởng phát sinh từ ngôn ngữ của họ.
Hệ quả của việc hợp nhất Người dân thông qua một tập hợp các đặc điểm và giá trị thiết yếu được lưu trữ là những người bên ngoài nền văn hóa được xem là thiếu những giá trị mà người Đức coi là của riêng họ. Von Herder có thể đã hiểu tiềm năng của bạo lực đại chúng trong ý tưởng này, bởi vì ông ca ngợi sự đa dạng tuyệt vời của nền văn hóa nhân loại: đặc biệt, ông tin rằng người Do Thái Đức nên có quyền bình đẳng đối với các Kitô hữu Đức. Tuy nhiên, tiềm năng vềchủ nghĩa quốc gia từ dự án của anh em Grimm đã dần được khuếch đại khi ảnh hưởng của nó lan rộng khắp châu Âu, và các nhà văn dân gian bắt đầu viết những cuốn sách văn hóa dân gian quốc gia để xác định nhân vật quốc gia của họ. Không kém phần quan trọng, nhiều quốc gia hiện đại tiếp tục nhận ra những khả năng bùng phát cho việc lạm dụng trong một phương thức suy nghĩ coi ‘người khác’ như một loại quái vật đạo đức.
Trong cuốn sách The Hard Facts of the Grimms’ Fairy Tales (1987), nhà nghiên cứu người Mỹ Maria Tatar nhận xét về cách mà Wilhelm Grimm sẽ chèn vào, chẳng hạn như, các thành ngữ về tầm quan trọng của việc giữ lời hứa. Bà lập luận rằng: ‘Thay vì chấp nhận sự vắng mặt của một trật tự đạo đức … ông kiên trì trong việc thêm các tuyên bố đạo đức ngay cả khi không có đạo đức.’ Nhũng sự thêm thắt như vậy nêu lên một ý tưởng rằng các giá trị (chú không phải bữa tối) mới quan trọng trong các mâu thuẫn mà những câu chuyện này đẩy lên kịch tính. Hiển nhiên là những sự thêm thắt của Grimms đã ảnh hưởng đến Bettelheim, Campbell và các nhà nghiên cứu dân gian khác, những người tranh luận về đạo đức vốn có của dân gian, ngay cả khi chúng không phải lúc nào cũng được kể như những truyện ngụ ngôn đạo đức.
Là một phần của ý thức chủ nghĩa quốc gia mới này, các tác giả khác bắt đầu nhào nặn những câu chuyện cũ để tạo ra một sự khác biệt về đạo đức giữa, chẳng hạn như Robin Hood và Cảnh sát trưởng Nottingham. Trước bản kể lại những truyền thuyết này của Joseph Ritson vào năm 1975, những câu chuyện được viết trước đó về những kẻ vòng pháp luật chủ yếu cho thấy ông ta chỉ đơn giản là đang say sưa chè chén trong rừng với những người đàn ông vui vẻ khác. Ông ta không cướp của người giàu để chia cho người nghèo cho đến khi phiên bản của Ritson – được viết ra để truyền cảm hứng cho một cuộc nổi dậy của thường dân Anh sau cuộc cách mạng Pháp. Phiên bản của Ritson đã trở nên phổ biến đến nỗi những bản kể lại hiện đại của Robin Hood, chẳng hạn như phim hoạt hình năm 1973 của Disney hay bộ phim Prince of Thieves(1991) tập trung hơn về các mối ràng buộc đạo đức hơn là những thú vui ngoài vòng pháp luật. Cảnh sát trưởng Nottingham được chuyển hóa từ một nhân vật phản diện đơn giản thành một kẻ tượng trưng cho sự lạm dụng quyền lực chống lại những người yếu thế. Ngay cả trong một quốc gia (Robin Hood), hay một hộ gia đình (Cinderella), mọi quy mô xung đột đều được dàn dựng lại như một sự xung đột của các giá trị.
Hoặc, hãy thử xem xét huyền thoại của Vua Arthur. Trong thế kỷ 12, các nhà thơ viết về ông thường là người Pháp, như Chrétien de Troyes, bởi vì Vua Arthur chưa gắn liền với linh hồn của nước Anh. Hơn nữa, đối thủ của ông ta thường là, theo nghĩa đen, quái vật, hơn là những người tượng trưng cho những khuyết điểm về đạo đức. Vào đầu thế kỷ 19, khi Tennyson viết Idylls of the King, Vua Arthur trở thành một lý tưởng của một sự nam tính điển hình của người Anh, và ông ta chiến đấu chống lại những tính cách thể hiện sự yếu kém về đạo đức. Vào thế kỷ 20, từ ‘Camelot’ có nghĩa là một vương quốc quá lý tưởng để tồn tại trên Trái Đất.
Một khi ý tưởng về các giá trị quốc gia đã nhập vào cách kể chuyện của chúng ta, nền tảng đạo đức kỳ quặc làm cơ sở cho hiện tượng người tốt / kẻ xấu đã trở nên khá nhất quán. Một đặc điểm đáng chú ý là các nhân vật thường xuyên thay đổi phe trong xung đột: nếu căn tính của một nhân vật nằm trong các giá trị của anh ta, thì khi anh ta thay đổi ý kiến về một vấn đề đạo đức, anh ta chủ yếu là đổi phe, hoặc ròi nhóm. Điều này không phải lúc nào cũng được thừa nhận. Ví dụ, trong loạt bài PBS Power of Myth (1988) nhà báo Bill Moyers thảo luận với Campbell về việc Star Wars đã triển khai bao nhiêu motif cổ đại, họ đã không xét xem liệu mọi chuyện sẽ trở nên kì quặc đến mức nào với những nhà kế chuyện cổ đại nếu Darth Vader thay đổi suy nghĩ về giận dữ và thù ghét. Hãy đối chiếu điều đó với lliad, nơi Achilles không trở thành người thành Troy khi anh ta tức giận ở Agamemnon. Cả người Hy Lạp lẫn phe Trojans đều không đại diện cho một số thế mạnh hay điểm yếu của con người. Bởi cuộc xung đột của họ không phải là một ẩn dụ cho một số trận chiến nội bộ của sự giận dữ và tình yêu, đổi phe vì xúc cảm mạnh mẽ sẽ bị coi là không ăn nhập. Trong Star Wars, mỗi đội đối lập đại diện cho một tập hợp các đặc tính của con người. Việc Darth Vader chiến đấu cho bên nào phụ thuộc vào việc trái tim anh ta nghiêng nhiều nhất về sự giận dữ hay tình yêu.
Những kẻ xấu thay đổi suy nghĩ của họ và trở nên tốt theo cách tương tự với vô số câu chuyện hiện đại mang dáng dấp dân gian: The Lord of the Rings, Buffy the Vampire Slayer (1997-2003), bộ truyện Harry Potter (1997-2007). Khi một nhân vật xấu đổi ý, đó luôn luôn là một khoảnh khắc tình cảm tuôn trào – vì những gì là nền tảng cho một nhân vật lại đang mất đi phần trọng yếu trong bản sắc của mình. Một đặc thù khác trong nền tảng đạo đức của những người tốt so với kẻ xấu đó là kẻ xấu không trung thành và thường xuyên trừng phạt bản thân mình; cho dù đó là Cảnh sát trưởng của Nottingham bỏ đói người của mình hoặc Darth Vader giết chết thuộc hạ của mình, kẻ xấu luôn vô cảm với sự sống của con người, và họ quở trách các đồng minh của họ bởi những vi phạm nhỏ. Điều này đúng kể từ những kẻ xấu hiện đại đầu tiên xuất hiện, mặc dù hầu như không tồn tại trong số những kẻ xấu cũ có thể thèm ăn thịt người, nhưng không giết người dân của chính mình.
Mặt khác, những người tốt, chấp nhận tất cả những người nộp đơn dự tuyển vào một nhóm, và chứng tỏ lòng trung thành của họ ngay cả khi đồng đội của họ đi quá giới hạn. Hãy thử nhìn cách Friar Tuck say bia trong khi Robin Hood cố tình lờ đi. Hoặc Luke Skywalker chào đón Han Solo tinh nghịch bên cạnh. Những người tốt làm việc với những kẻ xỏ lá, những kẻ kỳ quặc và những kẻ trước kia xấu xa, cộng với những trận chiến của họ thường xuyên xoay quanh chuyện một người bị đối xử xấu bởi những kẻ xấu sang phe kia và trở thành một người tốt. Tha thứ cho các hành vi xấu xa của các nhân vật là một đỉnh cao xúc cảm trong nhiều câu chuyện người tốt / kẻ xấu. Thật vậy, điều quan trọng là phe “tốt” là một đội quân ô hợp sẽ không bao giờ, bao giờ từ chối một đồng đội bộ binh.
Một lần nữa, đây là một điểm tự hào có vẻ không ăn khớp với bối cảnh kể chuyện tiền hiện đại. Những con người trong những câu chuyện cổ đại không chỉ không đổi phe trong chiến đấu mà Achilles, chẳng hạn thế, sẽ không bao giờ giành chiến thắng vì quân đội của anh ta bao gồm toàn những người bị loại bỏ khỏi đội quân thành Troy. Trong những câu chuyện cổ xưa, những chiến binh vĩ đại không phải là những người lính tồi cũng được tuyển quân, chỉ xuất hiện để đại diện cho một nền giáo dục đạo đức: họ toàn là những chuyên gia.
Những câu chuyện về những kẻ tốt và kẻ xấu mang tính đạo đức một cách ngầm ẩn – theo nghĩa chúng nhồi nhét toàn bộ căn tính xã hội của một cá nhân vào người đó về chuyện không thay đổi lập trường về một vấn đề đạo đức – cuối cùng ngược lại, không hề khuyến khích bất kỳ sự cân nhắc đạo đức nào. Thay vì đau khổ về các nhân vật đa chiều trong mối xung đột – như chúng ta thấy trong Iliad, hay Mahabharata hay Hamlet – những câu chuyện như vậy phân loại người ta một cách cứng nhắc theo các giá trị mà họ tượng trưng, là phẳng mọi cân nhắc và trí tưởng tượng của hành động đạo đức thành hoặc là đáng khen hay đáng chê. Một người có thể được Đội Người tốt chấp nhận, hoặc anh ta về với Đội Kẻ xấu.
Các câu chuyện của người tốt / kẻ xấu có thể không có bất kỳ vấn đề đạo đức nào cao siêu, nhưng chúng chắc chắn có làm tăng sự ổn định xã hội, và chúng có ích trong việc động viên người ta tình nguyện gia nhập quân đội và chiến đấu chống lại các quốc gia khác. Các giá trị được họ cảm thấy như thể đạo đức, và sự kết hợp với văn hóa dân gian và thần thoại khoác lên chúng một lớp vỏ của tính chính thống, nhưng chúng vẫn không phát sinh từ một ảo tưởng đạo đức nào cả. Thay vào đó, chúng bắt nguồn từ một tầm nhìn chính trị, và đó là lý do tại sao chúng không giúp chúng ta cân nhắc, hoặc suy nghĩ sâu sắc hơn về ý nghĩa của các hành động của chúng ta. Giống như bản gốc của những câu chuyện cổ Grimm, chúng là một công cụ chính trị được thiết kế để liên kết các quốc gia với nhau.
Không phải ngẫu nhiên mà các bộ phim, truyện tranh và trò chơi theo motif người tốt / kẻ xấu lại sở hữu một nhóm người hâm mộ đông đảo, nhiệt thành và dễ thay đổi cảm xúc đến như vậy – ngay cả từ ‘fandom’ (nhóm người hâm mộ) cũng gợi lên ý tưởng về một quốc gia hay vương quốc. Hơn nữa, nền tảng đạo đức của những câu chuyện về những siêu anh hùng chiến đấu trong cuộc chiến tốt, hoặc chiến đấu để cứu thế giới, không khen ngợi sự trao quyền chân chính. Điều mà những người tốt dạy chúng ta là những người trong nhóm kia không giống chúng ta. Trên thực tế, chúng quá tệ và cuộc chiến quá cam go, chúng ta buộc phải tha thứ cho mọi sự vi phạm trong đội ngũ của chúng ta để giành chiến thắng.
Khi tôi nói chuyện với Andrea Pitzer, tác giả của One Long Night: A global history of Concentration Camps (2017), về sự trỗi dậy của ý tưởng rằng mọi người ở hai bên đối lập nhau có phẩm chất đạo đức khác nhau, bà ấy đã nói với tôi rằng: Có 3 phát minh đã gặp nhau làm nên những trại tập trung: dây thép gai, các vũ khí tự động, và niềm tin rằng toàn bộ loại người nên bị nhốt. ‘Khi chúng ta đọc, xem và kể những câu chuyện về những người tốt chiến đấu chống lại kẻ xấu, chúng ta chủ yếu thuyết phục bản thân rằng đối thủ của chúng ta sẽ không chiến đấu với chúng ta, thực sự họ sẽ không ở trong đội bên kia, nếu họ có chút gì sự trung thành hay trân trọng sự sống. Tóm lại, chúng ta đang lặp lại ý tưởng rằng phẩm chất đạo đức thuộc về các loại người chứ không phải các cá nhân. Đó là viễn cảnh của truyện cổ Grimm và von Herder, dẫn đến kết luận mang tính chủ nghĩa quốc gia logic của nó, ngụ ý rằng’ vài nhóm người cần được nhốt lại’.
Xem Wonder Woman ở cuối bộ phim năm 2017 phát biểu một bài về việc tha thứ trước cho ‘nhân loại’ vì tất cả các tội phạm không thể tránh khỏi của Chiến tranh thế giới thứ hai, tôi lại được nhắc lại rằng chính những câu chuyện người tốt / kẻ xấu đã góp phần tích cực trong việc tạo nên đức hạnh cho hành động để những người chủ nhà trong một cuộc xung đột thoát khỏi tất cả những hành động hung bạo thiết thực.
Catherine Nichols
Nguồn bài: The good/bad guy myth
Nguyễn Hoàng Dương dịch
Bài đã đăng trên Ipick.vn
