George MacDonald (1824-1905) là nhà văn, nhà thơ người Scotland. Ông viết nhiều thơ, tiểu thuyết hiện thực, phê bình và trước tác thần học, nhưng để lại dấu ấn mạnh mẽ nhất qua các tác phẩm thuộc thể loại văn học kỳ ảo. Phantastes (1858) của MacDonald thường được xem như tiểu thuyết kỳ ảo đầu tiên viết cho người lớn, ông cũng là người tiên phong đặt nền móng cho dòng văn học kỳ ảo hiện đại. Sở hữu vốn liếng hơn 50 cuốn sách phong phú, song ở Việt Nam, ông chủ yếu mới được biết đến qua truyện thiếu nhi Sau lưng Gió Bấc (với hai bản dịch), và chưa được nhìn nhận rõ trong tương quan với các tác giả khác cũng như trong mạch phát triển của dòng văn học này.
Xuất thân là một cậu bé con nhà nông theo truyền thống Calvin ở Huntly, Aberdeenshire, MacDonald may mắn có nhiều cơ hội tiếp xúc với chữ nghĩa. Một người cậu của ông là học giả nghiên cứu về xứ Celt chuyên thu thập truyện cổ tích và thơ ca truyền miệng. Ông nội của MacDonald từng ủng hộ việc xuất bản pho trường ca Ossian dựa trên thần thoại Ireland, mà sau này đã có ảnh hưởng cực kỳ lớn lên sự phát triển của phong trào Lãng mạn. Một người bác bên họ mẹ kế của ông là học giả về Shakespeare. Cả cha mẹ ông cũng đều say mê đọc sách. Cậu bé MacDonald đã lớn lên với tình yêu thiên nhiên cùng vô vàn câu chuyện khơi gợi trí tưởng tượng.
Sau khi giành được học bổng vào đại học Aberdeen, MacDonald học về khoa học tự nhiên và cả văn chương cổ điển. Không chỉ được tiếp thu tiếng Pháp, Latin, Hy Lạp, ở trường, ông còn biết tiếng Ý và thành thạo tiếng Đức. Trong đời mình, bản thân ông cũng dịch các tác giả Đức như Novalis, Schiller, Goethe… Văn chương lãng mạn Đức để lại ảnh hưởng sâu sắc lên ông, đặc biệt là Novalis. MacDonald còn dành nhiều tình yêu cho văn học Ý, Pháp (ông ca ngợi Ondine của La Motte-Fouqué, xem tác phẩm đó là định nghĩa của truyện cổ tích) bên cạnh các tác giả Anh Quốc như Coleridge, Spenser, Sidney hay Shelley. Ông từng giữ chức giáo sư văn học Anh ở đại học Bedford, London, hết bảy năm, và có tới bốn mươi năm giảng giải về lĩnh vực này bên cạnh công việc sáng tác.
Bấy nhiêu cho thấy sự gắn bó của George MacDonald với truyền thống văn học, nhưng một điều cũng rất đáng chú ý ở ông là tâm trí hướng về tôn giáo. MacDonald từng khao khát đưa mọi người đến gần với đạo Kitô, đủ để sau khi rời đại học Aberdeen, ông theo học đại học Highbury ở London rồi tốt nghiệp với tấm bằng thần học vào năm 1850. Sau đó ông trở thành mục sư của giáo hội Công lý (Congregational), nhưng sự nghiệp này chẳng bao lâu đã gặp rắc rối vì những khác biệt giữa quan điểm thần học của ông với giáo lý khắt khe của chủ nghĩa Calvin. Chẳng hạn, MacDonald cho rằng không riêng gì Kitô hữu mà những người ngoại giáo sau khi chết cũng được cứu rỗi, bất kể lạc lối ra sao thì linh hồn họ cũng sẽ được thanh lọc và cải biến cho đến khi phục hòa với Chúa. (Truyện cổ tích Chiếc chìa khóa vàng mà MacDonald sáng tác nhiều năm sau cũng có thể được diễn giải theo góc độ này: cậu bé Rêu lớn lên với những câu chuyện kể, những giấc mơ đẹp, có đôi mắt tinh tường để tìm kiếm chiếc chìa khóa vàng thì tương ứng với một tín hữu thuần thành, còn cô bé Tóc Rối vốn không hay biết gì về chìa khóa, sống trong ngôi nhà nhếch nhác, dây leo giăng tứ tung lù mù thì tương ứng với một người ngoại đạo – con đường của Tóc Rối trắc trở hơn Rêu, nhưng cô không bị tước mất cơ hội bước lên vương quốc vĩnh hằng.) Công việc mục sư bị kết thúc chóng vánh không ngăn MacDonald cần mẫn viết về chủ đề tôn giáo và gửi gắm đức tin vào các trang sáng tác. Trên thực tế, di sản của MacDonald không chỉ nằm ở chỗ ông tiên phong cho văn học kỳ ảo hiện đại, mà còn ở chỗ ông kết hợp trí tưởng tượng với đức tin trong sáng tác, ông truyền cảm hứng cho những cây bút Kitô giáo viết văn học kỳ ảo.
Trong số những nhà văn say mê và chịu ảnh hưởng từ tác phẩm của MacDonald, có lẽ nổi bật hơn cả là C.S. Lewis. Vị tác giả của Biên niên sử Narnia, khi còn là chàng trai cỡ 18 tuổi, đã ngập ngừng mua một quyển Phantastes trong lúc chờ tàu, để rồi lần đầu tiếp xúc với văn chương MacDonald. Nhìn lại, Lewis thừa nhận: “Vài giờ sau tôi biết mình đã vượt qua một ranh giới kỳ vĩ”, “Đêm ấy trí tưởng tượng của tôi đã nhận được phép rửa, theo một nghĩa nào đó, và phần còn lại của tôi, cũng là lẽ thường, thì cần lâu hơn.” Lewis không tiếc lời khen ngợi MacDonald, tôn nhà văn này là “bậc thầy” của mình, là “thiên tài vĩ đại nhất [trong việc xây dựng các huyền thoại]”. Sự ngưỡng mộ không chỉ thể hiện qua những lần Lewis nhắc đến MacDonald trong tự truyện hay trong các lời giới thiệu sách, mà Lewis còn soạn hẳn một quyển Hợp tuyển George MacDonald, cũng như biến bậc thầy này thành một nhân vật trong tác phẩm The Great Divorce của mình với vai trò tương tự thi hào Virgil dìu dắt cho Dante trong Thần khúc.
(Ngoài lề: MacDonald vốn chỉ giảng giải thuần về văn học Anh suốt hàng chục năm, nhưng Thần khúc của Dante là ngoại lệ văn học Ý duy nhất trong kho bài giảng ấy – đủ cho thấy vị trí đặc biệt của tác phẩm này đối với ông. Nhân vật Durante “vĩ nhân người Ý” từng đến xứ sở thần kỳ ở chương 10 sách Sau lưng Gió Bấc ắt hẳn cũng là ám chỉ đến Dante.)
Phantastes có tầm quan trọng lớn với C.S. Lewis thì cũng là cột mốc khởi động cho sự nghiệp sáng tác của MacDonald. Sau khi thôi việc mục sư, ông chuyển sang viết lách mưu sinh. Tác phẩm đầu tiên của ông được xuất bản là sách thơ With and Without (1855), rồi đến Phantastes (1858) – một câu chuyện viết theo lối cổ tích nhưng mới lạ thay lại nhắm đến đối tượng người lớn. MacDonald đã bác bỏ quan niệm thời bấy giờ vốn cho rằng những câu chuyện thần tiên chỉ dành cho con nít. Nhân vật chính Anodos trong Phantastes là một thanh niên từ thế giới thực bị chuyển dịch đến thế giới thần tiên mộng ảo, nơi anh phải thực hiện cuộc tìm kiếm sâu trong tâm hồn mình. Tuy sinh thời MacDonald nổi danh là tiểu thuyết gia chuyên viết về đời sống Scotland, nhưng vào ngày nay, chính những tác phẩm đầy trí tưởng tượng kỳ ảo của ông như Phantastes mới được đông đảo biết đến hơn và còn tiếp tục được tái bản.
Sau Phantastes, hai mươi năm kế tiếp MacDonald gặt hái thành công với các tựa sách thiếu nhi đậm chất cổ tích, bao gồm cả tiểu thuyết lẫn truyện ngắn. Robert Wolff, giáo sư lịch sử nghiên cứu về MacDonald, kể rằng: “Ở đỉnh cao sự nghiệp của mình, trong những năm sáu mươi và bảy mươi, MacDonald quen biết hết mọi người… Ruskin và Maurice đã cùng với Lord Houghton, Charles Kingsley, viện trưởng Stanley của Westminster, và những người khác ủng hộ MacDonald vào năm 1865 cho vị trí chủ tịch khoa Tu từ học và Văn chương ở Edingburgh (dù không thành công)… Tennyson từng đến [nhà MacDonald] mượn một ấn bản Ossian để đọc xem bản dịch tiếng Latin… Bị cuốn hút bởi quyển sách dài đầu tiên của MacDonald, Phu nhân Byron vào năm 1857 đã cứu ông thoát khỏi nghèo đói, trở thành nhà bảo trợ đầu tiên trong số nhiều người nữa.”
Lewis Carroll, tác giả của Alice ở xứ sở thần tiên, cũng là người bạn quen thuộc với gia đình MacDonald. Chính George MacDonald được Carroll tìm tới để xin ý kiến về bản thảo Alice, bấy giờ còn gọi là Cuộc phiêu lưu của Alice dưới lòng đất. Rốt cuộc các con của MacDonald trở thành thính giả nghe kể chuyện, và nhờ phản ứng tích cực từ những “giám khảo” này mà Carroll mới tự tin đưa tác phẩm đi xuất bản. Ở chiều ngược lại, Lewis Carroll cũng được nghe đọc và yêu thích Công chúa nhẹ, còn từng đi cùng MacDonald khi ông đem bản thảo truyện cổ tích này đến cho nhà xuất bản vào năm 1862. Trong bối cảnh thời Victoria vốn chưa có một dòng riêng biệt cho văn học kỳ ảo, không chỉ những yếu tố thần kỳ toàn quanh quẩn trong sách thiếu nhi, mà cả truyện thiếu nhi vẫn còn nặng tính giáo huấn, khuôn khổ. John Ruskin, nhà phê bình nghệ thuật đồng thời là bạn của MacDonald, khi được nhờ đọc bản thảo Công chúa nhẹ đã không phản ứng tích cực như Carroll. Mang quan điểm bảo thủ hơn, Ruskin e ngại những cảnh đi bơi và thể hiện tình yêu của nhân vật sẽ có hại cho độc giả nhỏ. Phía nhà xuất bản thì sợ rằng trẻ con không thể hiểu hết câu chuyện. Dẫu vậy MacDonald vẫn tin vào giá trị, niềm vui mà Công chúa nhẹ có thể đem đến cho người đọc. Năm 1864, ông lồng ghép câu chuyện cổ tích này vào tiểu thuyết Adela Cathcart xuất bản cho người lớn, với nội dung về cô gái Adela Cathcart mang tâm bệnh được những người thân quen kể chuyện cho nghe và vực dậy tinh thần.
Cũng đến lúc này, thị trường văn học thiếu nhi thời Victoria mới bắt đầu chuyển biến mạnh mẽ. Với sự thành công của các tác phẩm như Những đứa trẻ dưới nước (1863) của Charles Kingsley, và đặc biệt là Alice ở xứ sở thần tiên (1865) của Lewis Carroll, cánh cửa đã mở ra cho những tác phẩm thiếu nhi khác đầy tưởng tượng kỳ ảo. Đó cũng là lúc Công chúa nhẹ tìm được đời sống mới: câu chuyện này rồi được in chung tập truyện cổ tích Dealings with the Fairies (1867) của MacDonald, và về sau vẫn tiếp tục xuất hiện trong các tuyển tập hoặc như một tác phẩm độc lập, khẳng định sức cuốn hút bền bỉ cho đến ngày nay. Như một dòng chảy đã được khơi thông, cũng từ sau Công chúa nhẹ mà MacDonald khởi sự sáng tác sung sức cho thiếu nhi.
Nếu C.S. Lewis lần đầu phát hiện Phantastes ở giai đoạn bước sang tuổi trưởng thành, thì J.R.R. Tolkien – tác giả của Chúa tể những chiếc nhẫn – lại lớn lên cùng với niềm say mê các truyện thiếu nhi kỳ ảo mà MacDonald viết trong giai đoạn này. Cả khi đã làm cha, Tolkien vẫn còn đọc Công chúa Irene và lũ yêu tinh của MacDonald cho các con mình mỗi tối trước khi bọn trẻ đi ngủ. Tolkien từng nhận xét rằng Chiếc chìa khóa vàng “đầy sức mạnh và vẻ đẹp”, và có lẽ cũng sẵn sàng giấy mực để ngợi khen tác phẩm này khi được nhà xuất bản nhờ viết lời giới thiệu cho một ấn bản mới của câu chuyện. Tuy nhiên, lời giới thiệu ấy chẳng bao giờ hoàn thành. Như trong thư gửi nhà xuất bản, ông dè dặt vạch ra điểm khác biệt giữa ông với MacDonald: Tolkien vốn dĩ không bị cuốn hút bởi tính phúng dụ, huyền bí hay đạo đức. Dẫu vậy thì đến lúc bấy giờ, ảnh hưởng của MacDonald đã kịp len lỏi vào sáng tác của Tolkien. Chiếc nhẫn chỉ đường mà người bà khôn ngoan, thoát tục giao cho nàng công chúa trong Công chúa Irene và lũ yêu tinh, chẳng hạn, có nét gì giống với chiếc nhẫn soi đường do nhân vật phu nhân tiên Galadriel giao cho chàng hobbit trong Chúa tể những chiếc nhẫn. Cả Tolkien cũng thừa nhận mình xây dựng loài orc trong bộ truyện trên dựa phần nhiều theo loài yêu tinh trong truyện của MacDonald.
> Tìm hiểu thêm: Cổ tích của George MacDonald – Book Hunter Lyceum
Về cuối đời MacDonald, tác phẩm ông viết chủ yếu thuộc thể loại thơ, truyện hiện thực, hay sách phi hư cấu, không còn mấy truyện kỳ ảo. Những sáng tác cổ tích ngắn khép lại với Chàng trai ban ngày và cô gái ban đêm, tiểu thuyết thiếu nhi khép lại với Công chúa Irene và Curdie, tiểu thuyết người lớn khép lại với Lilith – cả ba đều thể hiện sự nghiêm túc, sâu sắc, có khi còn tăm tối hơn từ một cây bút lão luyện, nhưng có lẽ cũng vì bầu không khí nặng nề hơn nên dễ bị khuất bóng sau những tác phẩm đời đầu. Mà ngay cả những tác phẩm đời đầu của MacDonald, dù đạt thành công và phổ biến trong thế kỷ 19, cũng phải chịu cảnh bị chìm khuất theo thời gian. Trong một diễn biến có phần nào giống với duyên nợ giữa Alice ở xứ sở thần tiên và Công chúa nhẹ – sự ủng hộ MacDonald dành cho Carroll về sau lại tạo ra cục diện có lợi cho ông – ở đây nhờ sức ảnh hưởng của MacDonald lên những cây bút nổi tiếng như C.S. Lewis, J.R.R. Tolkien, Madeleine L’Engle… nên ký ức về MacDonald vẫn còn sống động trong những trang viết của họ và nhiều người hâm mộ của họ cũng tìm đọc ông như một cách lần về cội nguồn.
Nhân dịp Cổ tích của George MacDonald được xuất bản ở Việt Nam, thật không khỏi nhớ đến lời nhà văn G.K. Chesterton, một người hâm mộ MacDonald:
“Một ngày nào đó, người ta sẽ phát hiện George MacDonald, như người ta đã từng phát hiện Blake, cũng một thiên tài khác dù có khiếm khuyết về nghệ thuật: cho đến lúc ấy thì ông, cũng như Blake, sẽ bị lãng quên, khinh thường, bị khai thác miệt mài bởi những ai muốn vay mượn ý tưởng. Nếu làm người vĩ đại tức là ôm trọn vũ trụ trong đầu óc và con tim, thì MacDonald chính là vĩ đại vậy.”
Hồ Hồng Đăng
