Nghiên cứu nhằm lý giải tại sao các chính sách phòng chống bệnh không lây nhiễm (NCDs) tại Mexico, đặc biệt những chính sách kiểm soát tiêu thụ đồ uống có đường, lại liên tục bị cản trở. Mặc dù chính phủ Mexico đã ban hành một số chính sách phòng ngừa NCDs, các tập đoàn lớn như Coca-Cola vẫn có khả năng ảnh hưởng sâu rộng đến chính sách, từ tiêu thụ đến quảng cáo và phân phối sản phẩm.
Tác giả giới thiệu khung phân tích mới trong khoa học chính trị mang tên IPIC (Institutions, Political Interests, and Industry Civic Influence) để lý giải hiện tượng này.
Nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính nghiên cứu trường hợp đơn, dựa trên phân tích 26 tài liệu và 7 cuộc phỏng vấn chuyên sâu. Kết quả cho thấy ảnh hưởng của Coca-Cola không chỉ đến từ tầm quan trọng kinh tế, mà còn từ quyền tiếp cận chính trị, sự hậu thuẫn của các tổng thống, và chiến lược chia rẽ xã hội dân sự. Khung IPIC cũng đề xuất một số khuyến nghị chính sách nhằm hạn chế ảnh hưởng chính trị và học thuật của ngành công nghiệp đồ uống.
Tác giả lựa chọn phương pháp nghiên cứu định tính với nghiên cứu trường hợp, nhằm phân tích sâu sắc quá trình hình thành và thực thi chính sách phòng chống NCD tại Mexico. Phương pháp này cho phép người nghiên cứu xây dựng giả thuyết, phân tích nguyên nhân và xác thực các cơ chế tác động được đề xuất trong khung lý thuyết IPIC. Lý do chọn Mexico là vì đây là một quốc gia có tỷ lệ béo phì và tiểu đường cao hàng đầu châu Mỹ, đồng thời tác giả có kinh nghiệm sinh sống và nghiên cứu tại đây. Coca-Cola được chọn làm đối tượng vì là thương hiệu nước ngọt thống trị thị trường Mexico với 70% thị phần.
Về dữ liệu, nghiên cứu thu thập thông tin từ nhiều nguồn gồm: các bài báo khoa học, sách, báo chí, tài liệu chính sách và báo cáo NGO, sử dụng công cụ tìm kiếm như Google, Web of Science, PubMed. Ngoài ra, tác giả còn thực hiện 7 cuộc phỏng vấn bán cấu trúc với đại diện từ Bộ Y tế, học giả và các nhà hoạt động xã hội tại Mexico, nhằm bổ sung bằng chứng thực nghiệm. Dữ liệu được phân tích theo hướng chủ đề, sau đó được đối chiếu và “tam giác hóa” (triangulation) với các tài liệu để đảm bảo độ tin cậy và tính toàn diện trong kết luận.
Coca-Cola tác động đến chính sách tại Mexico
Nghiên cứu đã chỉ ra rằng từ đầu thập niên 1990, ngành công nghiệp nước ngọt và thực phẩm nhanh, đặc biệt là Coca-Cola, đã có ảnh hưởng lớn đến tiến trình hình thành chính sách phòng chống bệnh không lây nhiễm (NCDs) tại Mexico. Dù các tổ chức xã hội dân sự và Bộ Y tế Mexico đã có nhiều sáng kiến nhằm giới hạn tiêu thụ đồ uống có đường, như đề xuất thuế soda vào các năm 2008 và 2012, các khuyến nghị dinh dưỡng “Bebidas para una Vida Saludable”, hay nỗ lực liên bộ nhằm cấm bán nước ngọt trong trường học (năm 2010), hầu hết các chính sách này đều không được ban hành hoặc không đạt được hiệu quả mong muốn. Nguyên nhân chủ yếu là do sự phản đối mạnh mẽ của ngành công nghiệp, đặc biệt là Coca-Cola, thông qua các kênh vận động chính sách (lobbying), phản bác trong các phiên điều trần, và ảnh hưởng tại các cơ quan như Ủy ban Cải cách Quy định Liên bang (COFEMER).
Một trong những bước ngoặt đáng chú ý là vào năm 2013, dưới thời Tổng thống Enrique Peña Nieto, chính phủ đã thông qua thuế đồ uống có đường (SSB tax) ở mức 1 peso/lít, như một phần của gói cải cách tài khóa rộng hơn với mục tiêu giảm sự phụ thuộc vào doanh thu từ dầu mỏ. Để tránh bị phản đối mạnh mẽ từ phía công nghiệp, thuế soda được lồng ghép dưới lý do kinh tế chứ không phải vì sức khỏe cộng đồng. Tuy nhiên, đến năm 2016, nỗ lực tăng mức thuế này đã thất bại do tổng thống tuyên bố không điều chỉnh hệ thống thuế trong phần còn lại của nhiệm kỳ.
Coca-Cola tác động đến bằng chứng khoa học
Bên cạnh tác động chính sách, Coca-Cola còn có chiến lược ảnh hưởng đến bằng chứng khoa học thông qua việc tài trợ cho các tổ chức nghiên cứu và học giả nhằm phản bác các nghiên cứu y tế độc lập. Một ví dụ điển hình là nghiên cứu của các nhà kinh tế học tại Đại học ITAM (Aguilar et al., 2015), được tài trợ gián tiếp qua Quỹ ConMéxico (do Coca-Cola hậu thuẫn), trong đó đặt nghi vấn về hiệu quả thực tế của thuế soda trong việc giảm tiêu thụ. Ngoài ra, tổ chức FunSalud – một trong những NGO có ảnh hưởng lớn tới chính sách y tế tại Mexico – cũng thường xuyên lên tiếng chỉ trích các nỗ lực kiểm soát tiêu dùng soda, đồng thời tuyên truyền các thông điệp nhấn mạnh “sự điều độ” và vai trò của vận động thể chất, thay vì thay đổi chế độ ăn uống. Đáng chú ý, Giám đốc điều hành cũ của FunSalud, bà Mercedes Juan López, sau đó trở thành Bộ trưởng Y tế dưới thời Tổng thống Peña Nieto, và tiếp tục duy trì lập trường thân thiện với ngành công nghiệp thực phẩm.
Coca-Cola cũng triển khai nhiều chương trình truyền thông cộng đồng, chẳng hạn như chiến dịch “Ponte 100” phối hợp với Bộ Y tế từ năm 2006, tập trung khuyến khích tập thể dục thay vì hạn chế tiêu thụ đường. Song song đó, công ty này sử dụng quảng cáo ngoài trời và mạng xã hội để truyền bá thông điệp như: “Một ít đường mỗi ngày là tự nhiên và tốt cho sức khỏe”, hay “vận động mang lại niềm vui”, từ đó làm lu mờ những thông điệp y tế công về nguy cơ bệnh tật.
Và ảnh hưởng tới cơ quan lập pháp và hành pháp
Tại cấp độ thể chế, nghiên cứu phát hiện Coca-Cola có quyền tiếp cận rộng rãi và thường xuyên tới các cơ quan lập pháp và hành pháp, nhất là trước khi có cải cách hiến pháp năm 2011. Các nhóm vận động của công ty, cùng với hiệp hội ngành đường (CNIA), không chỉ tham gia các buổi điều trần mà còn gặp trực tiếp các nhà lập pháp để vận động chống lại thuế soda. Ngoài ra, họ còn có mặt trong các ủy ban cố vấn y tế như OMENT – nơi đại diện công nghiệp thường áp đảo số lượng so với đại diện xã hội dân sự.
Ngoài ra, yếu tố cá nhân của các nhà lãnh đạo cũng đóng vai trò không nhỏ. Tổng thống Vicente Fox – cựu giám đốc Coca-Cola tại khu vực Mỹ Latinh – trong nhiệm kỳ của mình đã tạo điều kiện cho Coca-Cola ảnh hưởng sâu rộng đến chính sách công, từ việc phủ quyết đề xuất thuế cho đến việc ưu tiên quan hệ đối tác. Những quan hệ chính trị này được duy trì và củng cố qua nhiều đời tổng thống sau, cho thấy sự phụ thuộc chính trị dài hạn vào ngành công nghiệp nước ngọt.
Cuối cùng, yếu tố chia rẽ xã hội dân sự được đánh giá là một trong những thành tố then chốt cản trở phản kháng chính sách. Các tổ chức như ContraPESO, Fundación Midete, hay El Poder del Consumidor thường không có đủ nguồn lực tài chính, truyền thông hay chính trị để chống lại các nhóm học giả, tổ chức phi chính phủ và viện nghiên cứu được tài trợ bởi Coca-Cola. Điều này tạo nên một “xã hội dân sự xung đột” – nơi các tiếng nói phản biện không thể thống nhất, dẫn đến sự suy yếu trong nỗ lực gây áp lực chính sách lên chính phủ.
Nghiên cứu kết luận rằng ảnh hưởng của Coca-Cola trong quá trình hoạch định chính sách tại Mexico không chỉ dựa vào sức mạnh kinh tế, mà còn nằm ở khả năng tiếp cận thể chế, hậu thuẫn chính trị và thao túng xã hội dân sự. Khung IPIC cho thấy ba con đường này hoạt động song song và củng cố lẫn nhau, làm gia tăng khả năng can thiệp của ngành công nghiệp vào quá trình xây dựng chính sách y tế.
Dựa trên phân tích khung lý thuyết IPIC, tác giả đề xuất một số khuyến nghị cụ thể: (1) Tăng cường minh bạch trong mối quan hệ giữa chính phủ và các tập đoàn thực phẩm; (2) Ban hành luật cấm ngành công nghiệp tài trợ cho nghiên cứu khoa học liên quan đến sức khỏe cộng đồng; (3) Hỗ trợ tài chính và nâng cao năng lực cho các tổ chức dân sự độc lập nhằm tạo thế đối trọng với các tổ chức nhận tài trợ từ công ty. Ngoài ra, cần mở rộng việc áp dụng khung IPIC sang các quốc gia đang phát triển khác như Ấn Độ và Brazil, nơi cũng chứng kiến tình trạng tương tự.
Eduardo J. Gomez
Người dịch: Lam Hoàng
Nguồn: Gómez E. J. (2019). Coca-Cola’s political and policy influence in Mexico: understanding the role of institutions, interests and divided society. Health policy and planning, 34(7), 520–528. https://doi.org/10.1093/heapol/czz063
Để hiểu hơn về cách Coca-Cola và các tập đoàn khác can thiệp vào chính sách và kết quả nghiên cứu khoa học, tìm hiểu thêm tại sách Định chế ẩm thực và dinh dưỡng – Marion Nestle – Book Hunter Lyceum
