Gần đây giới tài chính xôn xao thông tin về việc cổ đông lớn nhất của tập đoàn Thiên Long đang đàm phán chuyển nhượng lại cho Tập đoàn Kokuyo của Nhật Bản. Nếu thương vụ thành công thì cổ đông Nhật Bản sẽ nắm quyền chi phối tại tập đoàn Thiên Long. Kokuyo là “ông lớn” trong lĩnh vực văn phòng phẩm và giải pháp cho doanh nghiệp, có lịch sử hoạt động hơn 100 năm và tại Việt Nam đang sở hữu các sản phẩm mang thương hiệu Campus và có nhiều hợp tác với Thiên Long.
Sau khi mua Thiên Long, Kokuyo dự định sẽ mở rộng hoạt động kinh doanh nhờ nền tảng bán hàng của Thiên Long Group tại ASEAN, biến ASEAN thành thị trường lớn thứ 4 của ông lớn Nhật, bên cạnh 3 thị trường trụ cột là: Nhật Bản, Trung Quốc và Ấn Độ.
Cái tên Thiên Long không còn xa lạ với người Việt, thương hiệu gắn liền với những chiếc bút bi mà chúng ta có thể đều đã từng sử dụng qua. Thiên Long đã có gần 45 năm phát triển và trở thành thương hiệu “quốc dân” gắn bó với nhiều thế hệ người tiêu dùng Việt Nam.
Bài viết muốn đưa ra một dự đoán về thương vụ này và muốn khai thác một khía cạnh quan trọng nhưng còn ít người để ý đến trong quản trị doanh nghiệp. Cùng tìm hiểu ở bài viết này nhé.
Dự đoán về lý do thương vụ Thiên Long bán mình xảy ra
Trước hết, phải làm rõ ở đây là những phân tích về Thiên Long trong bài viết là đánh giá chủ quan của người viết dựa trên các dữ liệu được công bố công khai về doanh nghiệp. Lượng thông tin là không nhiều và việc đưa ra dự đoán chỉ giới hạn dựa trên phân tích lượng dữ liệu này. Cách thức dự đoán là thử sử dụng phương thức loại trừ dựa trên kinh nghiệm.
Ông Cô Gia Thọ hiện là Chủ tịch Hội đồng quản trị và trực tiếp sở hữu 6,27% cổ phần Thiên Long, trong khi đó vợ ông là bà Trần Thái Như, nắm 1,4%. Hai em gái của ông Thọ là Cô Cẩm Nguyệt và Cô Cẩm Bình đều là thành viên HĐQT công ty và sở hữu cổ phần tại Thiên Long Group. Tổng cộng, gia đình ông Cô Gia Thọ đang trực tiếp và gián tiếp nắm giữ khoảng 59,04% cổ phần của Thiên Long.
Thiên Long đã lên sàn chứng khoán Hồ Chí Minh từ năm 2010 cho thấy bước tiến lớn về quản trị công ty vì khi lên sàn chứng khoán niêm yết (sàn giao dịch chứng khoán HCM là sàn giao dịch chứng khoán lớn nhất của Việt Nam) thì doanh nghiệp sẽ phải tuân thủ các yêu cầu về quản trị công ty tốt hơn rất nhiều so với các doanh nghiệp chưa niêm yết, bao gồm việc phải công bố thông tin ra công chúng đầy đủ định kỳ, báo cáo các cơ quan quản lý, và các số liệu tài chính phải được kiểm toán và công khai. Về tình hình tài chính của công ty, nhìn từ số liệu báo cáo tài chính giai đoạn 2020-2024 thì dù có trải qua đại dịch covid-19 nhưng Thiên Long vẫn có doanh thu tăng trưởng gộp CAGR đạt gần 9%/năm, dòng tiền thuần từ hoạt động kinh doanh luôn dương, và cũng luôn có lãi trong 5 năm gần nhất này. Thiên Long cũng là cái tên Go Global tương đối thành công của Việt Nam mà mình đã từng nhắc đến trong bài viết trước đây. Nhắc lại một chút, các năm gần đây xuất khẩu của TLG đều tăng trên 20%, trong đó thương hiệu FlexOffice (pháp nhân đầu tư của Thiên Long tại Philippines) đã trở thành “top-of-mind” tại Philippines. Hiện Thiên Long không chỉ tập trung Philippines mà còn tăng tốc tại Indonesia, duy trì thị phần ở Myanmar và khảo sát mở rộng sang các thị trường khác ở châu Âu, Nhật, Trung Đông, Nam Mỹ và châu Phi. Theo số liệu tài chính công ty thì năm 2024 doanh thu nội địa của tập đoàn tăng 9% nhưng doanh thu tại thị trường Đông Nam Á tăng tới 25%. Sản phẩm của Thiên Long hiện diện trên 70 quốc gia và vùng lãnh thổ.
Như vậy tình hình tài chính của Thiên Long là lành mạnh và hoạt động kinh doanh có sinh lợi tương đối tốt, dù thị trường trong nước đang đối mặt cạnh tranh gia tăng từ hàng nhập khẩu giá rẻ Trung Quốc nhưng tập đoàn đã chủ động có những bước đi Go Global đem về thành quả bước đầu rất khả quan và có tiềm năng lớn.
Có thể nói rằng Thiên Long không nằm trong trường hợp doanh nghiệp làm ăn thua lỗ, dòng tiền cạn kiệt nên cần giải cứu mà hàng năm doanh nghiệp vẫn lãi vài trăm tỷ (năm 2024 lãi sau thuế 460 tỷ đồng trên doanh thu thuần gần 3.760 tỷ đồng).
Thiên Long cũng không phải thuộc trường hợp cần huy động một lượng tiền lớn cho một dự án đầu tư siêu lớn mà công ty không có sẵn đủ lượng tiền, vì theo thông tin nếu bán thì nhóm cổ đông chi phối hiện tại sẽ rút lui và cổ đông Nhật Bản sẽ nắm quyền chi phối điều hành tiếp. Nếu trường hợp cần huy động tiền đầu tư lớn thôi thì Thiên Long chỉ cần tìm đối tác là nhà đầu tư chiến lược với một lượng cổ phần bán không cần thiết phải chi phối.
Thiên Long cũng không phải thuộc trường hợp rút lui chiến lược (chốt lời khoản đầu tư) giống tập đoàn FPT thoái vốn khỏi FPT Retail khi FPT Retail vẫn còn đang ở trạng thái con gà đẻ trứng vàng của hệ sinh thái. Trường hợp Tập đoàn FPT thoái vốn là chốt lời khoản đầu tư công ty con và quay về tập trung mảng hoạt động cốt lõi là dịch vụ phần mềm vì mảng bán lẻ thực chất là một khoản đầu tư mở rộng đa ngành thuộc hệ sinh thái tập đoàn FPT bên cạnh các mảng khác như giáo dục.
Sau khi loại trừ các khả năng thì dự đoán việc bán thương hiệu và rút lui không nắm chi phối nữa khả năng cao đến từ lý do gia tộc hay bản thân nhà sáng lập không có người kế nhiệm phù hợp để tiếp quản. Một doanh nghiệp như Thiên Long là một di sản lớn của nhà sáng lập, ông đã mất 45 năm xây dựng di sản, việc bán thương hiệu theo mình chỉ khi không còn phương án khác duy trì và phát triển tiếp thương hiệu. Với một doanh nghiệp yếu hơn Thiên Long (ví dụ thua lỗ, dòng tiền âm, áp lực trả nợ…) mà cần lựa chọn giữa việc bán mình để thương hiệu được duy trì hay để lại chuyển giao di sản cho thế hệ sau thì việc bán mình vẫn hợp lý hơn để cân nhắc nếu nhà sáng lập mong muốn đứa con tinh thần được tồn tại và phát triển tiếp cho dù đã có ứng cử viên kế nhiệm rồi. Còn nếu doanh nghiệp có nhiều lựa chọn hơn và còn khả năng làm được thì mình tin rằng việc tiếp tục điều hành hoặc truyền thừa di sản cho thế hệ kế nhiệm sẽ được diễn ra.
Một cái tên thương hiệu Việt có thể là một trường hợp cùng lý do trên là Xúc xích Đức Việt. Năm 2016 nhà sáng lập Mai Huy Tân đã bán lại thương hiệu này cho Daesang Hàn Quốc sau đó đem tiền đi đầu tư tài chính.
Bài học quản trị doanh nghiệp Trung Quốc
Kế hoạch kế nhiệm là một phần quan trọng trong quản trị doanh nghiệp, cần được sự chuẩn bị và nghiên cứu kỹ lưỡng. So với các nước phát triển ở châu Âu hay Mỹ, nơi mà bạn có thể bắt gặp rất nhiều các doanh nghiệp tuổi đời vài chục đến hàng trăm năm vẫn tồn tại và hoạt động, thì tại Trung Quốc, lớp doanh nghiệp tư nhân của nước này mới xuất hiện, còn trẻ tuổi, nhưng do phát triển nhanh chóng trong các ngành năng động như công nghệ tiêu dùng nên đã có nổi lên những sự sáng tạo và độc đáo trong việc thiết lập các mô hình quản trị doanh nghiệp của riêng mình. Có thể nhìn thấy rõ thông qua những doanh nghiệp khổng lồ của Trung Quốc. Dù tuổi đời còn non trẻ, nhưng những doanh nghiệp này đã sớm hoàn thiện mô hình quản trị doanh nghiệp chuyên nghiệp (và độc đáo) của mình (so với mô hình quản trị tốt hay thấy ở phương Tây) trong đó có phần về kế hoạch kế nhiệm đều đã được chuẩn bị sớm giúp cho việc chuyển giao được thành công (ở 2 trường hợp Alibaba và Pinduoduo, dù cách thức khác nhau), nhưng cũng có bài học về thất bại (ở trường hợp của Wahaha).
Mô hình quản trị đặc biệt của Alibaba
Alibaba có một kế hoạch kế nhiệm được cho là được lập gần như ngay từ khi doanh nghiệp hoạt động. Công ty được thành lập đầu những năm 2000. Daniel Zhang (Trương Dũng), người kế nhiệm Jack Ma (Mã Vân), đã gia nhập vào Alibaba năm 2007 và trở thành CEO của Alibaba Group vào năm 2015. Năm 2019 Jack Ma nghỉ hưu và Zhang lên thay chức chủ tịch. Việc chuyển giao lãnh đạo đã nhận được lời khen ngợi từ các phương tiện truyền thông tài chính phương Tây. Để làm được điều đó, có thể mô hình quản trị độc đáo và sáng tạo của Alibaba đã giúp ích. Jack Ma duy trì được quyền lực thông qua cấu trúc Đối tác (Partnership) của công ty, cho phép Jack Ma duy trì tư cách thành viên suốt đời trong Alibaba Partnership. Cụ thể, Alibaba Partnership (AP) là một nhóm linh hoạt, với số lượng thành viên thay đổi theo thời gian (30 thành viên trước đợt IPO trên NYSE năm 2014 và 37 thành viên vào năm 2019). AP nắm giữ một loại cổ phiếu đặc biệt và kiểm soát hơn một nửa số đề cử vào hội đồng quản trị. Cùng với đó AP cũng bao gồm nhiều tầng bảo vệ chống thâu tóm và nhìn chung sẽ duy trì được quyền lực và khả năng kiểm soát chiến lược của nhóm Partnership với tập đoàn dù công ty đã đại chúng và có nhiều nhóm cổ đông nước ngoài lớn tham gia như Softbank, Yahoo.
Việc nghỉ hưu của nhà sáng lập Pinduoduo
Pinduoduo thành lập năm 2015 và niêm yết NYSE năm 2018. Là một nền tảng thương mại điện tử tập trung sản phẩm nông nghiệp và hàng tiêu dùng giá rẻ. Năm 2020, Pinduoduo vượt qua Alibaba Group để trở thành nền tảng thương mại điện tử lớn nhất Trung Quốc với gần 789 triệu người mua hoạt động hàng năm. Năm 2020 nhà sáng lập Huang Zheng (Hoàng Tranh) nghỉ hưu và chuyển giao lại cho Chen Lei (Trần Lôi) tương tự Jack Ma chuyển giao cho Zhang tại Alibaba. Tuy nhiên khác với Jack Ma vẫn duy trì quyền kiểm soát thông qua AP, Huang Zheng từ bỏ quyền biểu quyết đặc biệt của mình, theo đuổi đam mê nghiên cứu khoa học thực phẩm và quyên góp tiền hỗ trợ nghiên cứu khoa học y sinh, nông nghiệp và thực phẩm. Dù không còn phụ thuộc vào nhà sáng lập nhưng tình hình của Pinduoduo đến nay vẫn có doanh thu và lợi nhuận tăng trưởng dù trong bối cảnh cạnh tranh nội địa về mảng thương mại điện tử Trung Quốc rất khốc liệt cùng với suy giảm kinh tế và tiêu dùng nói chung. Trường hợp của Pinduoduo có thể thấy kết quả của việc chuẩn bị tốt một kế hoạch kế nhiệm đã giúp cho nhà sáng lập Pinduoduo có thể yên tâm rời đi thực sự mà tương lai doanh nghiệp vẫn còn rất vững chắc.
Alibaba và Pinduoduo đều được đánh giá là có một kế hoạch kế nhiệm thành công.
Nỗi đau của ông trùm ngành giải khát Trung Quốc
Một case study ví dụ cho một kế hoạch kế nhiệm có vấn đề dẫn đến hậu quả tiềm tàng cho doanh nghiệp là trường hợp của Wahaha, ông vua nước giải khát Trung Quốc. Công ty không chỉ là đứng số một về mảng hoạt động của mình mà xa hơn là một biểu tượng cho sự thịnh vượng của các doanh nghiệp tư nhân Trung Quốc. Trong thời kỳ nhà sáng lập Zong Qinghou (Tông Khánh Hậu) còn sống, doanh nghiệp đã phải đối mặt với một số vấn đề tranh chấp là hệ quả của việc điều hành công ty còn mang tính gia đình trị. Đến khi Tông Khánh Hậu qua đời, con gái Kelly Zong (Tông Phức Lệ) được biết đến là người con duy nhất của chủ tịch đã lên kế nhiệm chức chủ tịch kiêm CEO của cha. Tuy nhiên, cô đã bị 2 vụ kiện của 3 nguyên đơn tự xưng là em cùng cha khác mẹ, ngăn cô xử lý các tài sản trị giá khoảng 2 tỷ USD. Theo sau đó là các lùm xùm tranh chấp và các động thái đáp trả lẫn nhau của các bên ảnh hưởng đến các hoạt động của những công ty trong hệ thống (điều động tài sản, đóng cửa nhà máy…). Với việc chuyển giao kế nhiệm gặp trục trặc và bản thân nhà sáng lập lộ ra việc có con riêng cùng với các lùm xùm gia tộc khiến giới doanh nhân, khách hàng, nhà đầu tư hay những người quan sát khác đều cảm thấy có những nghi ngại về tương lai của doanh nghiệp. Có thể coi là một cuộc chuyển giao tương đối thất bại dưới góc độ nhìn vào kết quả của việc chuyển giao tác động đến hiện tại và tương lai doanh nghiệp (ít nhất ở hiện tại niềm tin của các nhà đầu tư vào doanh nghiệp đã sụt giảm và có nhiều sự hoài nghi).
Nếu muốn tham khảo thêm các thông tin chi tiết những trường hợp ở trên cùng với đọc thêm về kế hoạch kế nhiệm một số doanh nghiệp khác tại Trung Quốc, bạn có thể đọc cuốn sách Trung Quốc quản trị doanh nghiệp như thế nào – Chiến lược sinh tồn và phát triển cho các doanh nghiệp nước ngoài tại Trung Quốc của tác giả Lindsey Zhang. Có nhiều nội dung mở rộng liên quan đến quản trị doanh nghiệp tại Trung Quốc rất phù hợp với những người muốn tìm hiểu về môi trường kinh doanh đầu tư và hoạt động của doanh nghiệp tại thị trường Trung Quốc.
Tổng kết
Tổng kết lại, bài viết muốn đưa ra một dự đoán về thương vụ tiềm năng mà Thiên Long có thể sẽ bán mình cho nhà đầu tư Nhật Bản, qua đó để thấy được tầm quan trọng của một kế hoạch kế nhiệm (nếu dự đoán là chính xác). Nó quan trọng vì nếu nhà sáng lập rút lui, thương hiệu từng do người Việt xây dựng sẽ chính thức đổi chủ sở hữu chi phối, giống những cái tên như Kinh Đô, Bia Sài Gòn hay xúc xích Đức Việt, cái tên vẫn còn Việt Nam nhưng chủ sở hữu đã là người nước ngoài. Ở đây mình không đánh giá việc là tốt hay xấu hay theo chủ nghĩa dân tộc, chỉ muốn đánh giá theo góc độ nhìn nhận về tài chính kinh doanh rằng thay đổi chủ sở hữu chi phối rõ ràng là một bước ngoặt lớn trong hoạt động của một doanh nghiệp. Liên hệ tới một số case study về việc thực hiện kế hoạch kế nhiệm ở các tập đoàn hàng đầu Trung Quốc để có thêm một số bài học về kế hoạch kế nhiệm trong quản trị doanh nghiệp Trung Quốc.
Nguyễn Nghĩa Long
Tìm hiểu thêm về nghiên cứu “Trung Quốc quản trị doanh nghiệ như thế nào” của Lyndsey Zhang, bản dịch của Lam Hoàng
