Là một trong những chính khách kiệt xuất nhất của thế giới Islam trung đại, Nizām al-Mulk (1018–1092) không chỉ được biết đến với vai trò tể tướng đầy quyền lực của đế chế Seljuk, mà còn là một nhà tư tưởng có ảnh hưởng sâu rộng tới cấu trúc chính trị, giáo dục và tư tưởng Islam trong nhiều thế kỷ. Sinh trưởng tại vùng đất Ba Tư, ông vươn lên từ tầng lớp trí thức để trở thành người cầm trịch bộ máy hành chính của một đế chế rộng lớn trong suốt gần ba thập kỷ. Không dừng lại ở kỹ năng cai trị, Nizām al-Mulk còn để lại di sản bền vững qua tác phẩm Siasset Namèh (bản tiếng Việt: “Thuật trị quốc Islam”, Book Hunter & NXB Đà Nẵng, 2025), nơi ông đúc kết toàn bộ kinh nghiệm chính trị và lý tưởng đạo đức của mình, mở đường cho một mô hình trị quốc kết hợp giữa hiệu quả thực tiễn và chính thống tôn giáo. Nhờ những đóng góp sâu sắc và tầm ảnh hưởng lan rộng, ông được xem là “kiến trúc sư chính trị” của thời kỳ Seljuk và là nguồn cảm hứng cho các mô hình nhà nước Islam về sau.
Tư tưởng cai trị theo truyền thống Islam của Nizām al-Mulk tại đế chế Seljuk
Trong lịch sử Islam trung đại, Nizām al-Mulk không chỉ là một vị tể tướng quyền uy, mà còn là nhà tư tưởng định hình mô hình nhà nước bền vững, đặt nền móng cho các đế chế Islam về sau. Vai trò của ông vượt khỏi khuôn khổ của một chính khách thông thường, bởi ông chính là người đã kết nối những giá trị đạo đức tôn giáo với nhu cầu thực tiễn của quản trị, từ đó kiến tạo một hệ thống chính trị vừa ổn định, vừa chính danh.
Dưới góc nhìn lý thuyết cai trị Islam, ông đóng vai trò then chốt trong việc hợp pháp hóa mô hình song quyền – kết nối giữa khalifah (lãnh đạo tôn giáo) và sultan (người nắm thực quyền). Đây là mô hình đã giúp đế chế Seljuk sau thời Abbasid duy trì trật tự chính trị trong bối cảnh phân hóa sâu sắc. Ông cũng nỗ lực gắn Sharia, luật Islam, với siyasah, tức thực tiễn chính trị, nhằm đảm bảo tính đạo đức trong cai trị mà không rơi vào giáo điều. Đặc biệt, ông kiên quyết phê phán các xu hướng cực đoan giáo phái như Ismaili-Hashashin, bảo vệ tính chính thống của truyền thống Sunni trong một giai đoạn đầy biến động và đe dọa từ bên trong.
Khi so sánh với các lý thuyết chính trị khác, tư tưởng của Nizām al-Mulk cho thấy sự dung hòa khéo léo giữa hiệu quả và đạo lý. Gần với Machiavelli ở tính thực dụng, ông vẫn kiên trì giữ nền tảng đạo đức tôn giáo làm giới hạn đạo lý cho quyền lực. Ngược lại với Hàn Phi Tử, ông không tuyệt đối hóa luật pháp hay bạo lực, mà xây dựng một mô hình quản trị kết hợp hiệu quả hành chính với niềm tin thần quyền, một công thức chính trị đặc sắc góp phần tạo nên tính bền vững cho nhà nước Islam.
Ảnh hưởng tư tưởng của ông vượt xa biên giới đế chế Seljuk. Mô hình tể tướng mà ông xây dựng đã được tiếp nhận và điều chỉnh trong các đế chế Islam hùng mạnh như Safavid, Mughal và Ottoman. Tác phẩm Siasset Namèh, với chiều sâu tư tưởng và giá trị thực tiễn, trở thành sách gối đầu giường của nhiều thế hệ cầm quyền tại Trung Á và Nam Á, như một cẩm nang trị quốc vừa giàu triết lý vừa gần gũi với thực tế.
Tìm hiểu thêm: Siasset Namèh – Thuật trị quốc Islam – Nizām al-Mulk – Book Hunter Lyceum
Ba người kết nghĩa: Giai thoại về lời hứa và định mệnh
Trong kho tàng truyền thuyết Islam trung đại, câu chuyện về ba nhân vật kiệt xuất: Nizām al-Mulk, Omar Khayyam và Hassan-i Sabbah, được truyền tụng như một giai thoại vừa lãng mạn, vừa chất chứa nhiều ẩn ý triết học. Gắn liền với hình ảnh “ba người kết nghĩa,” truyền thuyết này không chỉ ghi lại một tình bạn hiếm có, mà còn phản ánh sâu sắc những ngả rẽ định mệnh của trí thức trong thế giới Islam thế kỷ XI.
Theo lời kể dân gian, thời niên thiếu, ba người từng là bạn học thân thiết, cùng sống, cùng học dưới một mái trường và từng thề nguyện rằng: nếu ai trong số họ thành đạt trước, người ấy sẽ tìm cách giúp đỡ hai người còn lại. Lời thề ấy, tuy ngây thơ như bao ước hẹn thời trẻ, lại trở thành một sợi chỉ đỏ định đoạt số phận của cả ba.
Về sau, Nizām al-Mulk trở thành tể tướng quyền lực dưới triều đại Seljuk. Giữ vững lòng trân trọng lời thề xưa, ông mời cả Omar Khayyam và Hassan-i Sabbah vào triều, mỗi người một cách. Omar Khayyam, nhà thơ – nhà toán học với tâm hồn thiên về chiêm nghiệm và khoa học, từ chối tham chính. Thay vào đó, ông xin được sống yên tĩnh để nghiên cứu và viết lách. Nizām đã đồng ý và cấp cho ông một khoản sinh hoạt phí định kỳ, giúp ông an nhàn viết nên những vần thơ Rubāʿiyāt nổi tiếng.
Trái lại, Hassan-i Sabbah, đầy hoài bão và tham vọng chính trị, đã chấp nhận bước vào bộ máy quyền lực. Tuy nhiên, mối quan hệ giữa ông và Nizām nhanh chóng trở nên căng thẳng, do khác biệt lập trường và sự nghi kỵ quyền lực. Cuối cùng, Hassan bị hạ bệ và buộc phải rời triều đình. Sau này, ông trở thành thủ lĩnh của giáo phái Ismaili cực đoan có tên Hashshashin (Assassins), nổi tiếng với những vụ ám sát mang màu sắc khủng bố chính trị. Cái chết của Nizām al-Mulk vào năm 1092 được cho là do một thành viên của Hashshashin thực hiện, và nhiều truyền thuyết cho rằng Hassan chính là người ra lệnh.
Dù không được các nguồn sử liệu chính thống xác thực hoàn toàn, truyền thuyết này vẫn được lưu truyền rộng rãi như một biểu tượng của những lựa chọn đối lập trong thời đại rối ren: Nizām al-Mulk đại diện cho quyền lực và trị quốc, Omar Khayyam là hiện thân của trí tuệ chiêm nghiệm và thi ca, còn Hassan-i Sabbah mang hình ảnh của cách mạng và cực đoan. Ba con người, ba lối đi, cùng khởi đầu từ một lời thề, để rồi rẽ lối theo ba định mệnh khác biệt, đó chính là chiều sâu đầy ám gợi mà giai thoại này để lại cho hậu thế.
Về mặt lịch sử, Nizām al-Mulk, tên thật là Abū ʿAlī Ḥasan ibn ʿAlī al-Ṭūsī, sinh năm 1018 gần Tus (Iran ngày nay), là người gốc Ba Tư và xuất thân từ một gia đình trí thức. Nhờ tài năng nổi bật, ông được bổ nhiệm làm tể tướng của đế chế Seljuk, phục vụ dưới hai đời sultan Alp Arslan và Malik Shah I suốt gần ba thập niên. Trong vai trò này, ông tiến hành cải tổ hành chính toàn diện: từ cải cách thuế khóa, kiểm soát quan lại, đến việc củng cố quyền lực trung ương. Đặc biệt, ông sáng lập hệ thống madrasa Nizāmiyya – mô hình trường học kiểu mới tiền thân của đại học để đào tạo tầng lớp tinh hoa, truyền bá tư tưởng chính thống và củng cố nền giáo dục Islam.
Tác phẩm Siasset Namèh, được ông biên soạn theo yêu cầu của Sultan Malik Shah I, là đỉnh cao của sự nghiệp chính trị và học thuật. Đây không chỉ là bản tổng kết kinh nghiệm quản trị, mà còn là công trình thể hiện lý tưởng trị quốc gắn với đạo đức Islam. Cuốn sách đã trở thành kim chỉ nam cho triều đình Seljuk trong việc xây dựng bộ máy hành chính, duy trì ổn định và hợp thức hóa quyền lực sultan. Đồng thời, tư tưởng của Siasset Namèh còn là linh hồn của hệ thống giáo dục Nizāmiyya, tạo nên một di sản tư tưởng trường tồn.
Tô Lông
*Tranh minh họa: Bức tiểu họa của Rashid al-Din Hamadani vẽ Nizām al-Mulk bị ám sát.
