Hầu hết những gì chúng ta nghĩ rằng chúng ta biết được xây dựng trên một chuỗi niềm tin dài.
Nếu ai đó hỏi bạn làm thế nào bạn biết nước Úc tồn tại, bạn sẽ nói gì? Nếu bạn chưa từng ở đó, đó có thể là một câu hỏi khó trả lời một cách đáng ngạc nhiên. Bạn có thể chỉ vào giáo viên địa lý ở trường tiểu học của bạn, người đầu tiên nói với bạn về đất nước này. Bạn có thể nói: “Tôi biết nó tồn tại bởi vì giáo viên của tôi đã nói với tôi rằng nó tồn tại.” Ngoài ra, bạn có thể đề cập đến một người bạn của bạn đã đến thăm đất nước đó và có thể chứng minh sự tồn tại của nó. Cuối cùng, bạn có thể chỉ ra rằng bạn đã tham khảo một tập bản đồ và xác nhận rằng trên thực tế, quốc gia đó có xuất hiện trên bản đồ.
Mặc dù mỗi một lời biện minh này nghe có vẻ thuyết phục, nhưng tất cả đều dựa trên một mấu chốt quan trọng: sự tin tưởng. “Hãy tin tôi,” giáo viên của bạn nói, “Tôi đã nghiên cứu kĩ về điều này.” “Hãy tin tôi,” bạn của bạn nói, “Tôi đã nhìn thấy nó bằng chính mắt mình.” “Hãy tin chúng tôi,” các nhà xuất bản bản đồ nói, “chúng tôi đã tham khảo ý kiến của các chuyên gia.”
Chắc chắn, đây thường là những nguồn đáng tin cậy, nhưng điều quan trọng là phải thừa nhận rằng theo một nghĩa cơ bản nào đó, bạn đang chọn tin vào những gì người khác đã nói với bạn. Nếu bạn chưa bao giờ tự mình xác minh, bạn sẽ không thực sự biết Úc tồn tại, bạn chỉ tin rằng nó tồn tại.
Niềm tin và Uy tín
Lý do câu hỏi này quan trọng là vì nó tiết lộ cho chúng ta biết mức độ chúng ta tuân theo uy tín trong suy nghĩ của mình. Thật dễ dàng để tự coi mình là người cực kỳ hiểu biết, nhưng nếu chúng ta trung thực, thì chúng ta còn đáng tin cậy hơn thế nữa. Chúng tôi đã chấp nhận những gì “uy tín” đã nói với chúng tôi về mọi lĩnh vực và với rất ít phản hồi.
C.S. Lewis đã lưu ý đến hiện tượng này trong cuốn sách Mere Christianity của ông. Thật vậy, đoạn văn sau đây là những gì đã truyền cảm hứng cho bài viết hiện tại.
“Đừng để bị từ ‘uy tín’ dọa sợ. Tin vào những điều có uy tín chỉ đồng nghĩa với việc tin chúng vì bạn đã được cho biết bởi một người mà bạn nghĩ là đáng tin cậy. Chín mươi chín phần trăm những điều bạn tin đều là tin theo uy tín. Tôi tin rằng có một nơi như New York. Tôi đã không tự nhìn thấy nó. Tôi không thể chứng minh bằng lý luận trừu tượng rằng phải có một nơi như vậy. Tôi tin điều đó bởi vì những người đáng tin cậy đã nói với tôi như vậy. Người bình thường tin vào Hệ Mặt trời, các nguyên tử, sự tiến hóa và sự tuần hoàn của máu dựa trên uy tín – bởi vì các nhà khoa học nói như vậy. Mọi tuyên bố lịch sử trên thế giới đều được tin bằng uy tín. Không ai trong chúng ta từng chứng kiến Cuộc chinh phạt của người Norman hay sự thất bại của Hạm đội Tây Ban Nha. Không ai trong chúng ta có thể chứng minh chúng bằng logic thuần túy như bạn chứng minh một điều trong toán học. Chúng ta tin chúng đơn giản bởi vì những người đã chứng kiến chúng đã để lại những bài viết cho chúng ta biết về chúng: trên thực tế, theo uy tín. Một người hay giễu cợt uy tín trong những việc khác như cách người ta làm đối với tôn giáo sẽ phải bằng lòng với việc không biết gì cả đời.”
Như Lewis đã chỉ ra, không có gì sai khi tin vào những điều có uy tín. Chúng ta làm điều đó mọi lúc và nó giúp chúng ta tiến xa hơn trên thế giới.
Nhưng mặc dù không có gì sai khi tin tưởng vào nhiều nguồn khác nhau, nhưng tôi cho rằng chúng ta có xu hướng hơi quá tin tưởng như thể đó là một văn hóa. Chúng ta tin lời của chính quyền, ngay cả khi có lẽ chúng ta không nên làm như vậy.
Toàn bộ sự thất bại trong [việc chống] COVID chắc chắn là một ví dụ tuyệt vời cho điều này. Cần bao nhiêu bằng chứng để thuyết phục một người bình thường tiêm vắc-xin? Ít một cách đáng xấu hổ. Mọi người cũng ủng hộ các lệnh phong tỏa và đeo khẩu trang chỉ vì một số “chuyên gia” cho rằng những chính sách này là một ý tưởng hay.
Vấn đề biến đổi khí hậu là một ví dụ tuyệt vời khác về việc chúng ta đặt niềm tin mù quáng vào các trí thức có uy tín đến mức nào. Vì hầu hết chúng ta không có kiến thức chuyên môn về vấn đề này nên chúng ta cam chịu nghe theo lời của các chuyên gia. Nhưng không sao, chúng ta vẫn có thể yên tâm, vì “97% các nhà khoa học khí hậu đồng ý [với điều này].” Vì chúng ta biết có “sự đồng thuận” nên chúng ta có thể tin tưởng họ, phải không?
Điều đó chẳng quá bền vững. Hãy tự hỏi bản thân xem bạn có thực sự biết là có 97% đồng thuận không? Bạn đã tự mình xem dữ liệu thô liên quan đến ý kiến của chuyên gia chưa? Nếu bạn chưa, thì bạn cũng đang tuân theo uy tín về điều này. Bạn đang tin vào nguồn gốc của con số 97% đó. Cụ thể, bạn đang tin tưởng rằng những người đưa ra con số đó không lừa dối bạn và việc họ thu thập cũng như trình bày dữ liệu theo quan điểm của chuyên gia là hợp lý, không thiên vị, chính xác và đầy đủ.
Hãy nhớ rằng, bạn không thực sự biết rằng 97% các nhà khoa học khí hậu đồng thuận, bạn tin rằng 97% các nhà khoa học khí hậu đồng thuận. (Khi nó xảy ra, con số này đáng ngờ hơn hầu hết mọi người nhận ra).
Một lần nữa, không có gì sai với niềm tin. Nhưng chúng ta cần cẩn thận với việc tin tưởng một cách quá dễ dàng, bởi vì mọi thứ không phải lúc nào cũng như những gì chúng được cho biết.
Văn hóa “Cần dẫn nguồn”
Vậy làm thế nào chúng ta có thể tránh tin tưởng quá dễ dàng? Đề xuất của tôi là hãy áp dụng cái mà tôi gọi là văn hóa “cần dẫn nguồn”.
Đúng như tên gọi, ý tưởng ở đây là tạo ra một văn hóa nơi chúng ta thường xuyên yêu cầu bằng chứng, đặc biệt là đối với những ý kiến gây tranh cãi. Bất cứ khi nào ai đó đưa ra yêu cầu, phản ứng theo bản năng của bạn sẽ là “cần dẫn nguồn”.
Khi lớn lên, chúng ta học cách tin vào giá trị ngoài mặt của mọi thứ, tin lời thầy cô. Nhưng đây là một thói quen xấu, một thói quen chúng ta nên từ bỏ. Đặc biệt khi trưởng thành, chúng ta cần chấp nhận một thái độ hoài nghi lành mạnh và đặt câu hỏi về mọi thứ, ngay cả những điều mà dường như mọi người đều đồng ý.
Văn hóa “cần dẫn nguồn” cũng là về việc tiếp cận nguồn chính càng gần càng tốt để giảm thiểu số lượng người mà bạn cần phải tin tưởng. Khi bạn lấy thông tin của mình từ các chính trị gia, chuỗi tin cậy có thể là chính trị gia – nhà báo – nhà khoa học – dữ liệu. Điều đó đồng nghĩa với có rất nhiều cơ hội để bóp méo (cố ý hoặc không). Nếu có thể, tốt hơn hết là bạn nên đến gặp nhà khoa học, hoặc tốt hơn nữa là chính dữ liệu thô (giả sử bạn có thể diễn giải nó).
Một phần khác của văn hóa “cần dẫn nguồn” là sự khiêm tốn trong hiểu biết. Cho dù điều gì đó có vẻ “hiển nhiên” hay “hiển nhiên” như thế nào đi chăng nữa, nếu yêu cầu của bạn chuyển thành “Tôi đang tin tưởng vào một sự uy tín” thì có lẽ bạn không nên quá quả quyết về điều đó. Điều này đặc biệt thích hợp với những ý tưởng không chính thống như thuyết âm mưu. Holodomor* có từng xảy ra? Tôi nghĩ vậy, nhưng tôi không hề tự chứng kiến nó. Tôi đang tin tưởng những người đã chứng kiến nó, cũng như tôi đang tin tưởng những nhà địa lý đã nói với tôi rằng nước Úc tồn tại.
Vấn đề là mọi người thường tranh luận một cách quả quyết về những tuyên bố trên cơ sở rằng “mọi người đều biết” điều này là đúng hoặc “các chuyên gia đồng ý” điều này là đúng. Nhưng sức hút của đa số hoặc sự uy tín không phù hợp với văn hóa “cần dẫn nguồn”. Cho tôi xem biên lai, và sau đó tôi sẽ tin bạn.
Ngoài cụm từ “cần dẫn nguồn”, thì cụm từ khác nên trở thành một điệp khúc phổ biến là “Tôi không có đủ kiến thức để đưa ra ý kiến sáng suốt về điều này”. Thà thừa nhận mình không biết còn hơn là giả vờ biết điều gì đó khi bạn thực sự chỉ nghe thấy điều đó trên TV.
Murray Rothbard đã nói rất hay khi bình luận về lĩnh vực kinh tế học. “Không biết gì về kinh tế học không phải là tội,” anh ấy nói, “Xét cho cùng, đó là một môn học chuyên ngành và là môn học mà hầu hết mọi người coi là ‘khoa học ảm đạm’. Nhưng la lối lớn tiếng ý kiến về các chủ đề kinh tế trong khi vẫn còn trong tình trạng thiếu hiểu biết thì hoàn toàn là vô trách nhiệm.”
Điều tương tự cũng xảy ra với mọi lĩnh vực khác, cho dù đó là lịch sử, khoa học khí hậu, bệnh truyền nhiễm hay địa lý. Hãy tin tưởng sự uy tín nếu bạn muốn, nhưng hãy cẩn thận, đừng nhầm lẫn niềm tin với kiến thức.
* Nạn đói vào 1932-1933 ở Liên Xô xảy ra ở khu vực hiện thuộc Ukraina.
Patrick Carroll
Cụt Đuôi dịch
