Trong lịch sử triết học phương Tây, Socrates là hình ảnh trung tâm, được truyền lại chủ yếu qua hai người học trò xuất sắc: Plato và Xenophon. Nếu Plato dựng nên chân dung Socrates như một triết gia của thế giới ý niệm, một người chất vấn nền tảng của hiện hữu và tri thức, thì Xenophon lại mang đến một góc nhìn khác, giản dị, thực tế, gần gũi với đời sống. Mối quan hệ giữa Xenophon và Socrates không chỉ góp phần bảo tồn danh tiếng của một triết gia vĩ đại sau cái chết bất công, mà còn mở ra một hướng tiếp nhận riêng biệt, nơi đạo đức không chỉ là tư tưởng mà còn là hành động cụ thể trong xã hội và cuộc sống hàng ngày.
> Tìm hiểu thêm: Cuộc đời của các triết gia nổi tiếng – Diogenes Laertius – Book Hunter Lyceum
Một Socrates gần gũi: Thầy giáo đạo đức và ứng dụng thực hành
Trong các tác phẩm như Memorabilia, Apology, Symposium và Oeconomicus, Xenophon không miêu tả Socrates như một người truy cầu chân lý siêu hình, mà như một người thầy tận tụy, gần gũi, sống mẫu mực theo đúng những gì ông giảng dạy. Hình ảnh Socrates trong Memorabilia đặc biệt rõ nét – một người không chỉ giảng dạy đạo đức mà còn hiện thân của đời sống đạo đức, một công dân đáng kính giữa lòng Athens. Qua các cuộc đối thoại, Xenophon làm nổi bật vai trò của Socrates như người định hướng lối sống đúng đắn cho thanh niên, đồng thời lên tiếng bảo vệ ông khỏi những cáo buộc bất công đã dẫn đến án tử.
Một điểm nhất quán trong toàn bộ tác phẩm của Xenophon là sự nhấn mạnh vào tính thực tiễn của tri thức. Ông chia sẻ quan điểm của Socrates rằng đạo đức là kết quả của tri thức, nhưng điều chỉnh tư tưởng này theo hướng dễ tiếp cận hơn với đại chúng. Tri thức đạo đức, theo Xenophon, không phải để suy niệm trong tháp ngà, mà để áp dụng trong đời sống gia đình, quản lý tài sản, tham gia chính trị và hành xử hằng ngày. Trong Oeconomicus, Socrates không dạy triết học siêu hình, mà giảng giải về nghệ thuật quản lý nhà cửa, một ví dụ sinh động cho thấy sự kết hợp giữa đạo đức và kiến thức thực hành. Xenophon, qua đó, đã mở rộng phạm vi tác động của tư tưởng Socratic ra khỏi giới triết học chuyên sâu, biến nó thành nền tảng sống đạo đức cho người thường.
Giữ khoảng cách với siêu hình học: Triết lý ứng dụng trong đời sống
Dù chịu ảnh hưởng từ phương pháp giảng dạy qua đối thoại của Socrates, Xenophon không sử dụng nó để truy vấn những khái niệm trừu tượng như Plato. Thay vào đó, ông vận dụng phương pháp ấy như một công cụ giáo dục đạo đức, khuyến khích người nghe hành xử đúng đắn, sống có trách nhiệm và đóng góp tích cực cho xã hội. Trong các đối thoại mà ông ghi lại, Socrates hiện lên như một người thầy thực hành, không chất vấn bản thể hay cái đẹp tuyệt đối, mà chia sẻ cách đối nhân xử thế, cách lãnh đạo gia đình, hay cách giữ gìn uy tín cá nhân.
Sự khác biệt này cũng thể hiện rõ trong lập trường triết học tổng thể của Xenophon. Trái với Plato – người đã phát triển các tư tưởng của Socrates thành một hệ thống triết học đồ sộ về chính trị, đạo đức, nhận thức và siêu hình học, Xenophon chủ động giữ khoảng cách với lối tư duy khái niệm. Ông tránh bàn sâu đến các vấn đề bản thể hay lý tưởng, thay vào đó lựa chọn thể hiện một Socrates gắn bó với đời sống thực tế, quan tâm đến hiệu quả và đạo đức trong hành động hơn là các tầng suy niệm trừu tượng. Chính điều này đã làm nên một di sản riêng biệt trong cách tiếp nhận Socratic – không phải là sự kế thừa triết học trọn vẹn, mà là sự điều chỉnh linh hoạt, thích nghi với những bối cảnh đạo đức và chính trị cụ thể.
> Tìm hiểu thêm: Anabasis – Hồi ký viễn chinh xứ Ba Tư – Xenophon
Một đóng góp không thể thay thế trong di sản Socratic
Dù không đạt đến chiều sâu triết lý như Plato, những gì Xenophon để lại vẫn mang giá trị to lớn trong việc bảo tồn và phổ biến tư tưởng của Socrates. Ông giúp hậu thế nhận ra rằng Socrates không chỉ là triết gia biện chứng, mà còn là một nhà giáo dục tận tâm, một hình mẫu đạo đức sống động. Hình ảnh ấy, nếu chỉ qua lăng kính Plato, có thể bị che khuất bởi lớp triết học siêu hình và lý tưởng hóa. Chính nhờ Xenophon mà chúng ta có thể tiếp cận một Socrates gần gũi hơn – người không chỉ thuyết giảng, mà còn sống trọn với những gì mình giảng dạy.
Từ góc nhìn đó, mối quan hệ giữa Xenophon và Socrates không đơn thuần là giữa thầy và trò, mà là một sự tiếp nối tư tưởng theo hướng ứng dụng, nơi triết học được sống và thực hành, không chỉ suy tưởng và hệ thống hóa. Nhờ có Xenophon, di sản Socratic được làm phong phú thêm, không chỉ trong chiều sâu tư duy mà còn trong chiều rộng ảnh hưởng, chạm đến đời sống thực tế của con người qua từng hành vi đạo đức và cách sống có trách nhiệm.
Cáo Hà Thành
