Trong dòng chảy của triết học và lịch sử Hy Lạp cổ đại, Xenophon là một nhân vật vừa gần gũi, vừa đặc biệt. Không mang dáng vẻ siêu hình của Plato, cũng không dừng lại ở vị thế người ghi chép như Herodotus, Xenophon vừa là người hành động, vừa là người suy tưởng. Cuộc đời và tác phẩm của ông cho thấy sự kết hợp hiếm có giữa trí tuệ triết học và thực tiễn đời sống, đặc biệt là trong lĩnh vực quân sự và đạo đức. Ông không chỉ để lại những ghi chép quý giá về thời đại của mình, mà còn mở ra những mô hình tư duy về lãnh đạo, giáo dục và hành xử con người vẫn còn nguyên giá trị đến ngày nay.
Chiến dịch “Mười nghìn” – hành trình lịch sử
Xenophon (Ξενοφῶν), sinh khoảng năm 430 trước Công nguyên tại Athens, là một nhân vật đa tài của Hy Lạp cổ đại, nổi bật trong vai trò tướng lĩnh, sử gia, nhà văn và triết gia. Ông là học trò của Socrates – một mối liên kết quan trọng không chỉ định hình tư duy triết học của ông mà còn ảnh hưởng sâu sắc đến các tác phẩm mà hậu thế còn lưu giữ. Cuộc đời Xenophon phản ánh sự giao thoa giữa hành động và suy tưởng: ông không chỉ để lại dấu ấn trên chiến trường mà còn trên văn đàn, nơi ông ghi chép, suy tư và lý giải về xã hội, chiến tranh và đạo đức.
Một trong những cột mốc quan trọng và cũng là sự kiện ghi đậm dấu ấn nhất trong cuộc đời Xenophon chính là chiến dịch “Mười nghìn” vào năm 401 TCN, được ông tường thuật sống động trong tác phẩm Anabasis. Trong chiến dịch này, Xenophon tham gia vào đội quân đánh thuê Hy Lạp phục vụ Cyrus Trẻ trong cuộc chiến giành ngôi báu đế quốc Ba Tư. Sau khi Cyrus thất bại và tử trận, Xenophon được bầu làm chỉ huy, dẫn dắt đội quân rút lui qua hàng nghìn cây số địa hình hiểm trở. Cuộc hành quân này đã trở thành một biểu tượng về lòng quả cảm và nghệ thuật lãnh đạo trong lịch sử quân sự cổ đại.
Sau khi trở về từ chiến dịch “Mười nghìn”, Xenophon không thể tìm lại vị trí của mình tại quê nhà Athens. Do từng công khai hỗ trợ quân Sparta, lực lượng đối đầu với Athens, ông đã bị trục xuất khỏi quê hương. Tuy nhiên, ông lại được vua Sparta Agesilaus II trọng đãi và ban cho vùng đất Scillus, nơi ông sống những năm tháng yên bình trong một biệt thự nông thôn. Đây cũng là nơi ông sáng tác nhiều tác phẩm quan trọng, lặng lẽ vun bồi tri thức và tư tưởng giữa thiên nhiên yên tĩnh.
Viết lách và triết học – Thực tiễn và đạo đức
Xenophon không chỉ là một nhà quân sự lỗi lạc mà còn là một cây bút sắc sảo, mang đậm tinh thần thực dụng trong cả văn chương lẫn triết học. Các tác phẩm của ông thể hiện mối quan tâm sâu sắc đến đạo đức, kỷ luật quân sự và quản trị chính trị, luôn được thể hiện qua những tình huống cụ thể, gần gũi với đời sống. Là học trò của Socrates, ông khắc họa người thầy không phải qua đối thoại trừu tượng mà qua hành động đạo đức thường nhật. Từ hồi ký chiến trận, tiểu sử cho đến tiểu thuyết lịch sử, Xenophon đã góp phần mở rộng không gian tiếp cận triết học theo hướng thực tiễn và ứng dụng.
Di sản văn chương của Xenophon phong phú cả về thể loại lẫn nội dung, phản ánh tư duy sắc bén và tinh thần đa dạng của ông. Tác phẩm Anabasis là một hồi ký mang tính lịch sử đặc biệt, ghi lại cuộc rút quân kỳ diệu của mười nghìn lính Hy Lạp xuyên qua lãnh thổ Ba Tư – một minh chứng cho năng lực chỉ huy và nghị lực kiên cường. Trong Cyropaedia, ông xây dựng một tiểu sử lý tưởng hóa về Cyrus Đại đế, thông qua đó truyền tải mô hình giáo dục và lãnh đạo theo quan điểm cá nhân. Tác phẩm Hellenica tiếp nối công trình của Thucydides, ghi lại lịch sử Hy Lạp từ năm 411 đến 362 TCN, với văn phong sắc sảo và tinh thần phân tích thời cuộc thấu đáo. Trong Memorabilia, Xenophon bảo vệ hình ảnh và tư tưởng của Socrates bằng một giọng văn gần gũi và đầy kính trọng, đối lập thú vị với cách diễn giải mang tính lý tưởng của Plato. Ngoài ra, Oeconomicus là một cuộc đối thoại triết học dưới hình thức thực dụng, bàn về cách quản lý kinh tế gia đình, trong khi Symposium mang đến một bức tranh sinh động về đời sống trí thức và thẩm mỹ của thời đại ông, thông qua một bữa tiệc triết học giàu chất nhân văn.
Dù thường bị xem là đơn giản hơn so với Plato, Xenophon lại giữ một vị trí đặc biệt nhờ tính thực tiễn và khả năng truyền đạt tư tưởng một cách gần gũi. Các tác phẩm của ông, đặc biệt là Memorabilia, đã bảo tồn hình ảnh Socrates theo cách nhân bản và đời thường, khác biệt với hình tượng lý tưởng hóa trong triết học Plato. Đồng thời, Anabasis không chỉ là hồi ký chiến tranh mà còn là nguồn tư liệu quý giá về nghệ thuật lãnh đạo, ảnh hưởng sâu rộng đến các chiến lược gia như Alexander Đại đế và Julius Caesar. Xenophon để lại một di sản tri thức gắn chặt với hành động, đạo đức và đời sống thực tế – một di sản lặng thầm nhưng bền vững.
> Tìm hiểu thêm: Anabasis – Hồi ký viễn chinh xứ Ba Tư của Xenophon – Book Hunter Lyceum
Anabasis – Một mô hình lãnh đạo trong khủng hoảng
Anabasis được xem là tư liệu đầu tiên ghi lại chi tiết về nghệ thuật lãnh đạo trong khủng hoảng. Không chỉ là bản tường thuật hành quân, nó phản ánh quá trình ra quyết định, tổ chức và truyền cảm hứng trong một hoàn cảnh bất lợi, khi cả đội quân mất chỉ huy cấp cao. Tác phẩm này đã trở thành nền tảng cho những phân tích hiện đại về “lãnh đạo trong nghịch cảnh”.
Khác với các sử gia cổ điển, Xenophon là người trực tiếp chỉ huy, cho phép ông mô tả các tình huống chiến sự với chiều sâu thực tế và tâm lý rõ nét. Sự tham gia trực tiếp giúp ông kết hợp một cách hiếm có giữa quan sát và trải nghiệm, điều làm nên sức thuyết phục mạnh mẽ của tác phẩm.
Ảnh hưởng của Anabasis vượt khỏi phạm vi văn học, khi nó trở thành nguồn cảm hứng cho các chiến lược gia vĩ đại như Alexander Đại đế, Julius Caesar hay Napoleon. Tác phẩm truyền cảm hứng không chỉ về chiến thuật mà còn về tinh thần kỷ luật, tâm lý quân đội và khả năng lãnh đạo trong tình thế sinh tử.
Mặc dù không được viết theo dạng lý thuyết, Anabasis đã trở thành một tài liệu mẫu mực trong lĩnh vực “văn học lãnh đạo”. Các nhà nghiên cứu hiện đại sử dụng nó để phân tích các mô hình như lãnh đạo phục vụ, lãnh đạo tình huống và lãnh đạo đạo đức – khẳng định giá trị học thuật bền vững của tác phẩm.
Anabasis còn đặc biệt ở chỗ nó cho thấy một hình mẫu lãnh đạo toàn diện, trong đó nhiều phẩm chất ngày nay vẫn được xem là nền tảng. Xenophon thể hiện rõ khả năng lãnh đạo tình huống: ông không giữ chức vụ chính thức trong quân đội, nhưng khi các chỉ huy cấp cao bị giết, ông đã chủ động đứng lên gánh vác trách nhiệm. Điều đó minh chứng rằng năng lực lãnh đạo không phụ thuộc vào danh xưng mà phụ thuộc vào hành động cụ thể.
Tầm nhìn lãnh đạo của Xenophon cũng rất rõ ràng và kiên định: ông không đặt ra chiến lược to tát, mà chỉ theo đuổi một mục tiêu duy nhất – đưa đội quân trở về Hy Lạp an toàn. Chính sự đơn giản nhưng quyết đoán ấy đã tạo thành động lực và phương hướng cho toàn bộ chiến dịch. Song hành với đó là khả năng giao tiếp hiệu quả, Xenophon thường xuyên thuyết trình trước quân lính, không chỉ để truyền cảm hứng, mà còn để ổn định tâm lý và giải thích chiến lược một cách minh bạch, giúp giữ vững lòng tin.
Điểm đáng chú ý khác là tinh thần lãnh đạo gương mẫu. Xenophon không bao giờ hưởng đặc quyền; ông sống, hành quân và chiến đấu như mọi người lính, điều khiến binh sĩ tin tưởng và noi theo. Trong các tình huống nguy cấp – khi bị phục kích, thiếu lương thực hay kẹt giữa địa hình hiểm trở – ông luôn giữ vững lý trí, nhanh chóng phân tích và đưa ra quyết định đúng đắn.
Cuối cùng, Xenophon còn thể hiện sự tinh tế trong việc quản trị con người. Ông biết cách giải quyết mâu thuẫn nội bộ và thương thuyết với các cộng đồng bản địa, cho thấy một năng lực thấu hiểu tâm lý và linh hoạt trong đối thoại. Những phẩm chất ấy, kết hợp lại, đã biến Anabasis thành một điển hình độc đáo về nghệ thuật lãnh đạo, không chỉ trong chiến tranh mà cả trong quản trị và đời sống hiện đại.
Cáo Hà Thành
