Trong lịch sử thế giới Islam thời trung đại, Đế chế Seljuk nổi bật như một giai đoạn chuyển tiếp mang tính định hình sâu sắc giữa thế giới Ả Rập truyền thống và không gian Turk-Persia đang trỗi dậy. Dưới triều đại của những nhà cai trị mạnh mẽ và sự cố vấn của vị đại tể tướng lỗi lạc Nizam al-Mulk, Seljuk không chỉ ghi dấu ấn về quân sự và lãnh thổ mà còn đặt nền móng cho những mô hình nhà nước, giáo dục, văn hóa và tư tưởng có ảnh hưởng kéo dài hàng thế kỷ. Bài viết này sẽ trình bày những đóng góp trọng yếu của Seljuk, được soi rọi qua tư tưởng chính trị của Nizam al-Mulk và những thành tựu mà họ để lại trong lịch sử Islam.
Cải cách hành chính và giám sát: Xây dựng nền quản trị tập trung tại Đế chế Seljuk
Dưới bàn tay tổ chức tài tình của Nizam al-Mulk, Đế chế Seljuk đã định hình một bộ máy hành chính hiệu quả, tập trung và mang đậm dấu ấn đạo lý. Trong tác phẩm Siasset Namèh (Tên tiếng Việt: Thuật Trị Quốc Islam, Book Hunter & NXB Đà Nẵng, 2025), ông khẳng định vai trò cốt lõi của đạo đức trong quản trị, đề cao nguyên tắc tuyển dụng dựa trên năng lực và sự liêm chính. Nizam đã đặt ra các tiêu chuẩn rõ ràng trong bổ nhiệm, cùng cơ chế kiểm soát và giám sát chặt chẽ nhằm chống lại tham nhũng và duy trì sự ổn định cho nhà nước.
Không chỉ là một nhà cải cách, Nizam còn là người xây dựng mô hình giám sát chính trị mang tính hệ thống. Ông cho rằng sự thiếu vắng giám sát là căn nguyên của hỗn loạn và suy thoái. Từ đó, ông kiến lập cơ chế “kiểm soát từ trung tâm”, yêu cầu mọi tầng lớp quan lại từ tỉnh trưởng đến quan chức địa phương phải chịu sự giám sát trực tiếp từ triều đình, đảm bảo sự minh bạch và trách nhiệm trong hành chính.
Seljuk xây dựng một hệ thống hành chính vững chắc do tể tướng đứng đầu. Mô hình iqta cho phép phân chia đất đai để đổi lấy nghĩa vụ quân sự, tạo nên sự ổn định cả về tài chính và an ninh. Đồng thời, hệ thống waqf, quỹ từ thiện Islam, được tái tổ chức để hỗ trợ y tế, giáo dục và công trình công cộng, thể hiện sự kết hợp hài hòa giữa chính trị thực tiễn và lý tưởng đạo đức.
> Tìm hiểu thêm: Siasset Namèh – Thuật trị quốc Islam – Nizām al-Mulk – Book Hunter Lyceum
Cải cách giáo dục và thể chế hóa trí thức
Di sản quan trọng nhất mà Nizam để lại có lẽ là hệ thống madrasas, đặc biệt là các trường Nizamiyya, được ông xây dựng tại những trung tâm lớn như Baghdad, Nishapur và Balkh. Với ngân sách lên tới 600.000 dinar mỗi năm, Nizam đã tạo dựng một mô hình giáo dục toàn diện, nơi không chỉ đào tạo học giả mà còn hình thành lớp quan lại trung thành và có năng lực phục vụ nhà nước.
Đế chế Seljuk đóng vai trò trung tâm trong việc phát triển giáo dục Islam thông qua hệ thống madrasas trải rộng từ Iran đến Anatolia. Các trường Nizamiyya không chỉ giảng dạy fiqh (luật Islam) mà còn phổ biến triết học, logic và khoa học tự nhiên – hình thành tiền đề cho mô hình đại học Islam cổ điển, nơi tri thức trở thành trụ cột của quản trị và phát triển xã hội.
Hình mẫu quân vương của Nizam al-Mulk: Công lý, tri thức và kỷ luật
Trong Siasset Namèh – Thuật trị quốc Islam, Nizam al-Mulk kiến tạo một hình mẫu quân vương lý tưởng vừa có uy quyền chính trị, vừa là người bảo vệ công lý và tôn giáo. Ông nhấn mạnh rằng nếu nhà vua thiếu công minh thì trật tự xã hội sẽ sụp đổ. Đồng thời, ông cảnh báo nhà vua phải có học vấn, lắng nghe lời khuyên của học giả, tránh kiêu ngạo và duy trì tinh thần cầu thị. Vua cũng cần có kỷ luật và tầm nhìn chiến lược để giám sát bộ máy, xử lý hiệu quả các đe dọa nội bộ , và hơn hết, là điểm tựa tinh thần, “trục của bánh xe thế giới”, giữ cân bằng cho toàn bộ vũ trụ chính trị và xã hội.
Với lực lượng quân sự tinh nhuệ, người Seljuk đã đánh dấu bước ngoặt trong lịch sử Islam qua chiến thắng tại Manzikert (1071), mở rộng quyền kiểm soát tại Anatolia và làm thay đổi cục diện địa chính trị của Cận Đông. Đồng thời, họ đóng vai trò trung tâm trong việc cản bước các cuộc Thập Tự Chinh, bảo vệ không gian Islam khỏi sự xâm nhập của phương Tây.
Seljuk không chỉ là một đế chế lãnh thổ, mà còn là chiếc cầu nối văn hóa giữa thế giới Islam Ả Rập và các cộng đồng Turkic. Họ thúc đẩy tiến trình Islam hóa tại Trung Á và Anatolia, đồng thời tạo điều kiện cho sự giao lưu văn hóa giữa Đông La Mã và thế giới Islam qua các vùng biên như Đông Anatolia, nơi chứng kiến sự tương tác và chuyển hóa giữa các nền văn minh.
Dưới thời Seljuk, một nền văn hóa Islam mang màu sắc Turk-Persia đã phát triển mạnh mẽ, thể hiện rõ trong kiến trúc, mỹ thuật và đời sống đô thị. Từ các đền thờ, lăng tẩm đến caravanserai và trường học, nghệ thuật kiến trúc Seljuk trở thành hình mẫu cho thời kỳ Ottoman sau này. Đặc biệt, vai trò của phụ nữ Seljuk trong việc bảo trợ các công trình công cộng và tôn giáo cho thấy một không gian Islam có chiều sâu xã hội và sự hiện diện tích cực của nữ giới.
Đế chế Seljuk không chỉ nổi bật như một thế lực quân sự và chính trị mạnh mẽ, mà còn là người định hình các mô hình quản trị, giáo dục và văn hóa có ảnh hưởng lâu dài trong lịch sử Islam. Qua tư tưởng sâu sắc và cải cách toàn diện của Nizam al-Mulk, Seljuk đã kiến tạo nên một đế chế vừa mang tính thực tiễn cao, vừa thấm đẫm tinh thần đạo lý. Di sản của họ – từ kiến trúc, giáo dục đến mô hình nhà nước – tiếp tục soi sáng những giai đoạn phát triển sau này, đặc biệt trong thời kỳ Ottoman và sự hình thành bản sắc Islam Thổ Nhĩ Kỳ.
Cáo Hà Thành
*Tranh minh họa: Trận chiến Manzikert – O. Mustafin
> Đọc thêm: Nizām al-Mulk: Kiến trúc sư chính trị của đế chế Seljuk và tư tưởng trị quốc Islam
