Chúng ta đang sống một cuộc sống hai mặt, văn minh trong các vấn đề khoa học và kỹ thuật, hoang dã và nguyên thủy trong những thứ thuộc về linh hồn. Rằng chúng ta không còn ý thức về bản chất nguyên thủy, làm giống loài hoang dã đã thuần hóa như chúng ta trở nên nguy hiểm hơn. – Hans Von Hentig

Trật tự tự nhiên đang chỉnh đốn lại mọi thứ. Dịch bệnh, lũ lụt, hạn hán, bất ổn chính trị, bạo loạn và khủng hoảng kinh tế xảy ra lần lượt, trước khi xã hội phục hồi từ lần cuối cùng. Những vết nứt lan rộng trong lớp vỏ bình thường bao bọc lấy cuộc sống con người. Các xã hội đã nhiều lần đối mặt với những hoàn cảnh như vậy trong suốt lịch sử, giống như chúng ta đang đối mặt với chúng ngày nay.

Chúng ta ưa thích suy nghĩ rằng chúng ta đang phản ứng hợp lý hơn và hiệu quả hơn so với những thế hệ phi khoa học thời cổ xưa; thay vào đó, chúng ta trình diễn những bi hài kịch xã hội lâu đời và những trò mê tín dị đoan, khoác lên chúng một lớp áo thần thoại hiện đại. Không có gì lạ, bởi vì cuộc khủng hoảng nghiêm trọng nhất mà chúng ta phải đối mặt không hề mới.

Không có vấn đề nào mà nhân loại phải đối mặt ngày nay khó giải quyết về mặt kỹ thuật. Các phương pháp canh tác toàn diện[1] có thể chữa lành đất và nước, tách carbon từ không khí và đưa vào đất, tăng đa dạng sinh học và thực sự tăng sản lượng để giải quyết nhanh chóng các cuộc khủng hoảng sinh thái và nhân đạo khác nhau. Chỉ cần tuyên bố cấm đánh bắt cá ở một nửa đại dương trên thế giới cũng sẽ chữa lành biển. Việc sử dụng có hệ thống các phương thức chữa bệnh tự nhiên và thay thế có thể làm giảm đáng kể tỷ lệ tử vong do covid và đảo ngược các đại dịch (về mặt khách quan là nghiêm trọng hơn) về bệnh tự miễn[2], dị ứng và nghiện ngập. Các thỏa thuận kinh tế mới có thể dễ dàng xóa đói giảm nghèo.

Tuy nhiên, điểm chung của tất cả các giải pháp dễ dàng này là chúng đòi hỏi sự đồng thuận của con người. Hầu như không có giới hạn nào cho những gì một xã hội thống nhất, gắn kết có thể đạt được. Đó là lý do tại sao cuộc khủng hoảng bao trùm của thời đại chúng ta – nghiêm trọng hơn suy sụp sinh thái, nghiêm trọng hơn suy sụp kinh tế, nghiêm trọng hơn đại dịch – là sự phân cực và phân mảnh của xã hội dân sự. Có sự đoàn kết thì bất cứ điều gì cũng đều có thể. Không có nó thì chẳng có gì hết.

Nhà triết học quá cố Rene Girard tin rằng điều này luôn đúng: kể từ thời tiền sử, mối đe dọa lớn nhất đối với xã hội là sự đổ vỡ trong sự gắn kết. Nhà thần học S. Mark Heim đã lịch sự nói về luận điểm của Girard: “Đặc biệt trong giai đoạn sơ khai, đời sống xã hội là một chồi non mong manh, là đối tượng tiêu diệt của sự ganh đua và báo thù. Trong trường hợp không có luật pháp hoặc chính phủ, các chu kỳ trả đũa leo thang là căn nguyên bệnh xã hội. Nếu không tìm ra cách chữa trị, xã hội loài người khó có thể bắt đầu”.

Phương thuốc lịch sử không có tính truyền cảm hứng cho lắm. Heim tiếp tục:

Phương tiện để phá vỡ vòng luẩn quẩn này xuất hiện như một cách kỳ diệu. Tại một số thời điểm, khi mối thù đe dọa làm tan rã một cộng đồng, bạo lực đám đông tự phát và phi lý sẽ nổ ra chống lại một số người hoặc thiểu số đặc biệt trong nhóm. Họ bị buộc tội về những tội ác tồi tệ nhất mà nhóm đa số kia có thể tưởng tượng ra, những tội ác mà tính chất khổng lồ của họ có thể đã gây ra cảnh ngộ khủng khiếp mà cộng đồng hiện đang trải qua. Họ bị kết án và treo cổ âm thầm[3].

Điều tốt đáng buồn trong điều tồi tệ này là nó thực sự hiệu quả. Trong chuyến tàu giết người, các cộng đồng thấy rằng cuộc chiến bất ngờ của tất cả chống lại một người đã giải thoát họ khỏi cuộc chiến của mỗi người chống lại tất cả. Sự hy sinh của một người như một vật tế thần giải thoát các hành động báo thù đang nhen nhóm. Nó “làm sạch bầu không khí.” Sự yên bình đột ngột xác nhận những cáo buộc tuyệt vọng đối với nạn nhân đã đứng sau cuộc khủng hoảng bắt đầu. Nếu cái chết của vật tế thần là giải pháp, thì vật tế thần phải là nguyên nhân. Cái chết có tác dụng hòa giải đến mức có vẻ như nạn nhân phải sở hữu sức mạnh siêu nhiên. Vì vậy, nạn nhân trở thành tội phạm, một vị thần, hoặc cả hai, được tưởng nhớ trong thần thoại.

Sự tích tụ của bạo lực có đi có lại và tình trạng hỗn loạn trước khi có giải pháp này được Girard mô tả trong tác phẩm của ông, Bạo lực và Sự Thiêng liêng, như một “cuộc khủng hoảng hiến tế”. Sự chia rẽ khiến xã hội trở nên tồi tệ, bạo lực và báo thù leo thang, con người phớt lờ những kiềm chế và đạo đức thông thường, và trật tự xã hội tan rã thành hỗn loạn. Điều này lên đến đỉnh điểm trong quá trình chuyển đổi từ bạo lực có đi có lại sang bạo lực đồng lòng: đám đông chọn một nạn nhân (hoặc một lớp nạn nhân) để tàn sát và trong hành động thỏa thuận chung đó, khôi phục lại trật tự xã hội.

Thời đại của Lý trí đã không khơi dậy mô hình bạo lực cứu rỗi quỷ quyệt này. Cái cớ nhưng lại được dùng để hợp lý hóa nó; ngành công nghiệp đưa nó lên quy mô công nghiệp, và sự đe dọa của công nghệ cao nâng nó lên một tầm cao mới. Khi xã hội ngày càng phát triển phức tạp, thì chủ đề bạo lực cứu rỗi cũng có nhiều biến thể. Tuy nhiên, mô hình này có thể bị phá vỡ. Bước đầu tiên để làm điều đó là nhận diện chính xác nó là gì.

Cái chết của lễ hội

Để những cuộc khủng hoảng hiến tế rộng khắp này không cần phải lặp lại, một thể chế đã nảy sinh gần như phổ biến trên khắp các xã hội loài người: lễ hội. Girard chiêm nghiệm nhiều từ dân tộc học, thần thoại và văn học để đưa ra quan điểm rằng lễ hội có nguồn gốc là sự tái hiện nghi lễ về sự phá vỡ trật tự và sự phục hồi sau đó của nó thông qua sự đồng lòng mang tính bạo lực.

Một lễ hội đúng nghĩa không phải là một sự thuần phục. Nó là sự đình chỉ của các quy tắc thông thường, và nhiều hơn thế, các cấu trúc và sự phân biệt xã hội. Girard giải thích:

Những vi phạm như vậy [về mặt pháp lý, xã hội và tình dục] phải được nhìn nhận trong bối cảnh rộng nhất của chúng: đó là sự loại bỏ tổng thể những khác biệt. Thứ bậc trong gia đình và xã hội tạm thời bị đàn áp hoặc đảo ngược; con cái không còn kính trọng cha mẹ, hầu hạ chủ, làm chư hầu cho các lãnh chúa. Mô-típ này được phản ánh trong tính thẩm mỹ của ngày lễ — sự hiện diện của các màu sắc xung đột, cuộc diễu hành của các nhân vật giả trang, những trò hề lố bịch của đủ những hạng “kẻ ngốc”. Trong suốt thời gian diễn ra lễ hội, các hành vi phi tự nhiên và thái quá được cho phép, thậm chí được khuyến khích.

Tương đối dễ đoán, việc phá hoại sự khác biệt này thường đi kèm với bạo lực và xung đột. Cấp dưới lăng mạ cấp trên; các phe phái xã hội khác nhau trao nhạo báng và ngược đãi lẫn nhau. Tranh chấp hoành hành giữa thời loạn lạc. Trong nhiều trường hợp, mô-típ của sự ganh đua xuất hiện dưới vỏ bọc của một cuộc thi, trò chơi hoặc sự kiện thể thao, đã giả định một dàn diễn viên gần như nghi lễ. Công việc bị đình chỉ và những người chủ tế lễ lao vào say sưa vui chơi và tiêu thụ hết số lương thực tích lũy được trong nhiều tháng.

Những lễ hội kiểu này nhằm củng cố sự gắn kết xã hội và nhắc nhở xã hội về thảm họa đang chờ đợi nếu sự gắn kết đó chùn bước. Những dấu tích mờ nhạt của chúng vẫn còn cho đến ngày nay, chẳng hạn như trong chủ nghĩa côn đồ bóng đá, lễ hội đường phố, lễ hội âm nhạc và cụm từ Halloween “trick or treat – cho kẹo hay bị ghẹo”. “Mánh khóe – trick – cho kẹo” là một vết tích của sự thay đổi tạm thời của trật tự xã hội đã được thiết lập. Học giả Druid[4] Philip Carr-Gomm mô tả Samhuinn, lễ hội giống như Halloween của người Celt trước đây, như thế này:

Samhuinn, từ ngày 31 tháng 10 đến ngày 2 tháng 11 là khoảng thời gian không có thời gian. Xã hội người Celt, giống như tất cả các xã hội ban đầu, có cấu trúc và tổ chức cao, mọi người đều biết vị trí của mình. Nhưng để cho phép trật tự đó được thoải mái về mặt tâm lý, người Celt biết rằng phải có lúc trật tự và cấu trúc bị bãi bỏ, khi đó sự hỗn loạn có thể ngự trị. Và Samhuinn là một thời điểm như vậy. Thời gian bị xóa bỏ trong ba ngày của lễ hội này và mọi người đã làm những điều điên rồ, đàn ông ăn mặc như phụ nữ và phụ nữ là đàn ông. Cổng của nông dân bị tháo dỡ và bỏ lại trong mương, ngựa của người dân được chuyển đến các cánh đồng khác nhau …

Trong các xã hội hiện đại và “phát triển” ngày nay, Halloween hay bất kỳ ngày lễ hay sự kiện văn hóa nào khác đều không cho phép mức độ vô hỗn loạn này. Kỳ nghỉ của chúng ta đã được hoàn toàn thuần hóa. Điều này không phải là điềm báo tốt. Girard viết:

Bề mặt vui vẻ, yên bình của lễ hội được hóa giải, bị tước bỏ mọi sự liên quan đến nạn nhân thay thế và sức mạnh thống nhất của nó, nằm trong khuôn khổ của một cuộc khủng hoảng hiến tế có sự tham gia của bạo lực có đi có lại. Đó là lý do tại sao những nghệ sĩ chân chính vẫn có thể cảm nhận được rằng bi kịch ẩn nấp đâu đó đằng sau những lễ hội nhạt nhẽo, chủ nghĩa không tưởng đầy tục tĩu của “xã hội giải trí”. Ngày lễ càng kém quan trọng, thô tục và tầm thường, người ta càng cảm nhận sâu sắc hơn cách tiếp cận của một thứ gì đó kỳ lạ và đáng sợ.

Câu cuối cùng đó tạo ra một hợp âm của điềm báo. Trong nhiều thập kỷ, tôi đã xem xét các lễ hội đang suy thoái của nền văn hóa của mình với một sự báo động mà tôi không thể hiểu được. Khi All Hallows Eve phát triển thành một trò chơi dành cho trẻ em được giám sát tỉ mỉ từ 6 đến 8 giờ tối, khi các Nghi thức Phục sinh phát triển thành Thỏ Phục sinh và kẹo dẻo, và Yule trở thành một sự tiêu thụ của “chè chén say sưa”, tôi nhận thấy rằng chúng ta đang tự bóp nghẹt mình trong một cái hộp trần tục, một sự thuần hóa tổng thể cố gắng duy trì một trật tự thu hẹp bằng cách loại bỏ hoàn toàn tính hoang dã. Kết quả, tôi nghĩ, chỉ có thể là một vụ nổ.

Lễ hội không chỉ cần thiết để xả hơi, mà chúng cần thiết để nhắc nhở chúng ta về sự giả tạo và nhu nhược trong trật tự thế giới của con người, kẻo chúng ta sẽ phát điên trong đó.

Sự điên rồ của quần chúng xuất phát từ việc phủ nhận những gì mà mọi người đều biết là đúng. Mỗi con người, nếu chỉ một cách vô thức, biết rằng chúng ta không phải là vai trò và tính cách mà chúng đang diễn trong vở kịch văn hóa của cuộc sống. Chúng ta biết các quy tắc của xã hội là tùy ý, được thiết lập để chương trình có thể diễn ra cho đến khi kết thúc. Không phải là điên rồ khi bước vào buổi biểu diễn này, phải loạng choạng và lo lắng một giờ trên sân khấu. Giống như một diễn viên trong phim, chúng ta có thể cống hiến hết mình cho những vai diễn của mình trong cuộc sống. Nhưng khi diễn viên quên mình đang diễn và đánh mất bản thân hoàn toàn vào vai diễn của mình đến mức anh ta không thể thoát ra khỏi nó, nhầm bộ phim với thực tế, đó là chứng rối loạn tâm thần. Không có thời gian nghỉ ngơi khỏi các quy ước của trật tự xã hội và không có thời gian nghỉ ngơi với các vai trò của chúng ta bên trong nó, chúng ta cũng sẽ phát điên.

Chúng ta không nên ngạc nhiên rằng các xã hội phương Tây đang có dấu hiệu của chứng loạn thần hàng loạt. Các lễ hội cổ tích vẫn còn cho đến ngày nay – những ngày lễ nói trên, cùng với du thuyền du lịch và các bữa tiệc và quán bar – đều nằm trong phạm trù lễ hội, chứ không hề đứng ngoài nó. Đối với Burning Man và các lễ hội âm nhạc & nghệ thuật chuyển đổi, những lễ hội này đã thực hiện một số chức năng đích thực của lễ hội – cho đến gần đây, khi chúng được chuyển đổi thành các hoạt động trên các nền tảng trực tuyến, điều này đã tước bỏ bất kỳ khả năng siêu việt nào của chúng. Các nhà tổ chức đang cố gắng hết sức để giữ cho ý tưởng về lễ hội tồn tại, các lễ hội trực tuyến có nguy cơ trở thành một chương trình biểu diễn khác để tiêu xài. Một cú nhấp chuột, ngồi lại và xem. Lễ hội giữa người với người thì khác. Họ bắt đầu với một cuộc hành trình, sau đó người ta phải trải qua một thử thách (xếp hàng chờ hàng giờ đồng hồ). Cuối cùng, bạn đến cổng vào ngôi đền (quầy đăng ký), nơi một nghi lễ bói toán nhỏ (kiểm tra danh sách) được thực hiện để xác định sức khỏe của bạn để tham dự (bằng cách thực hiện cúng tế thích hợp – một khoản thanh toán – trước). Sau đó, linh mục hoặc nữ tu sĩ trong gian hàng trao cho vị chủ tế một tấm bùa hộ mệnh đặc biệt để luôn đeo quanh cổ tay. Sau tất cả những điều này, tiềm thức hiểu rằng người ta đã bước vào một lĩnh vực riêng biệt, nơi mà thực sự, ở một mức độ nào đó, sự khác biệt, quan hệ và quy tắc thông thường không áp dụng. Các sự kiện trực tuyến thuộc bất kỳ hình thức nào diễn ra an toàn trong nhà. Dù nội dung là gì, cơ thể cũng nhận ra đó là một buổi biểu diễn.

Nói dễ hiểu hơn, bị khóa, bị khóa và bị khóa, sự hạn chế của dân số trong môi trường được kiểm soát chặt chẽ của internet đang khiến họ phát điên. Với nghĩa “kiểm soát” ở đây, tôi không nói đến sự kiểm duyệt, mà là trải nghiệm thực tế khi được ngồi xem các mô tả về thực tế, không có bất kỳ chiều kích xúc giác hoặc động học nào. Trên mạng, không có cái gọi là rủi ro. OK, chắc chắn, ai đó có thể làm tổn thương tình cảm của bạn, hủy hoại danh tiếng của bạn hoặc đánh cắp số thẻ tín dụng của bạn, nhưng tất cả những điều này đều hoạt động trong màn kịch văn hóa. Chúng không đồng hạng với băng qua suối trên đá trơn trượt, đi bộ dưới trời nắng nóng, hoặc đóng đinh. Bởi vì tập quán thực tế là nhân tạo, con người cần kết nối thường xuyên với một thực tế không theo quy ước để duy trì sự lành mạnh. Sự khao khát đối với những trải nghiệm thực tế, hoang dã, không được lập trình – thức ăn thực sự cho tâm hồn – ngày càng gia tăng ngay sau chế độ ăn uống hiện đại của những kỳ nghỉ đóng hộp, những cuộc phiêu lưu trực tuyến, các bài tập trong lớp, các hoạt động giải trí an toàn và sự lựa chọn của người tiêu dùng.

Thiếu vắng các lễ hội đích thực, nhu cầu bị dồn nén bùng phát trong các lễ hội gần như tự phát theo khuôn mẫu Girardian. Một cách gọi cho một lễ hội như vậy là một cuộc bạo động. Trong một cuộc bạo động, cũng như trong một lễ hội đích thực, các chuẩn mực ứng xử hiện hành đều không bị giám sát. Các ranh giới và điều cấm kỵ xung quanh tài sản tư nhân, xâm phạm, sử dụng đường phố và không gian công cộng, v.v. sẽ tan biến trong thời gian diễn ra “lễ hội”. Sự hình thành sự tan rã xã hội này lên đến đỉnh điểm hoặc là xảy ra bạo lực đám đông thực sự hoặc một số bạo lực giả xúc tác (có thể dễ dàng trở thành tác động thật). Một ví dụ là lật đổ các bức tượng, một nghi thức hoàn toàn thay thế hành động tượng trưng cho hành động thực ngay cả dưới danh nghĩa “hành động”. Vâng, tôi hiểu cơ sở lý luận của nó (xung quanh việc loại bỏ các câu chuyện liên quan đến biểu tượng của quyền tối cao của người da trắng, v.v.) nhưng chức năng chính của nó là như một hành động thống nhất của bạo lực mang tính biểu tượng. Tuy nhiên, sự giải phóng căng thẳng xã hội mang tính xúc tác này hầu như không thay đổi được những điều kiện sâu xa làm phát sinh những căng thẳng đó ngay từ đầu. Vì vậy, nó giúp duy trì chúng.

Tôi đã biết về chiều hướng lễ hội của bạo loạn khi đang giảng dạy tại một trường đại học vào đầu những năm 2000. Một số học sinh của tôi đã tham gia vào một cuộc bạo động sau chiến thắng bóng rổ của đội nhà. Nó bắt đầu như một lễ kỷ niệm, nhưng ngay sau đó họ đã đập vỡ cửa sổ, ăn cắp biển báo đường phố, tháo bản lề cổng của nông dân và vi phạm trật tự xã hội. Những vi phạm này cũng mang tính sáng tạo gợi nhớ đến các lễ hội đường phố. Một sinh viên kể lại việc tạo ra một “ngón tay” khổng lồ bằng bọt và diễu hành nó quanh thị trấn. “Đó là niềm vui nhất mà tôi đã có trong suốt cuộc đời mình,” anh ta nói. Hơn bất kỳ kỳ nghỉ bị đè nén và nhạt nhòa nào, đây là một lễ hội đích thực đang tìm cách ra đời. Và nó không an toàn. Mọi người vô tình bị thương. Một lễ hội thực sự là một tình huống quan trọng. Luật lệ và phong tục, đạo đức và quy ước thông thường, không chi phối nó. Nó có thể tự phát triển, nhưng những điều này có nguồn gốc hữu cơ, không bị áp đặt bởi các cơ quan có thẩm quyền của trật tự thông thường, và không theo tập tục; nó không phải là một lễ hội thực sự. Một lễ hội thực sự về cơ bản là một cuộc bạo động lặp đi lặp lại, được nghi thức hóa, đã phát triển thành ngôn ngữ khuôn mẫu của riêng nó.

Một xã hội càng bị khóa chặt, được kiểm soát và quy định, thì càng có ít sự khoan dung hơn đối với bất cứ điều gì nằm ngoài trật tự của nó. Sau cùng, chỉ còn duy trì một kiểu lễ hội vi mô – trò đùa. Không coi mọi thứ quá nghiêm trọng là đứng ngoài hiện thực của chúng; là để khẳng định trong giây lát rằng điều này không thực như chúng ta đang tạo ra nó, có điều gì đó bên ngoài điều này. Có một sự thật trong một trò đùa, sự thật tương tự nhưng tồn tại trong một lễ hội. Đó là thời gian nghỉ ngơi thoát khỏi sự bao vây ngột ngạt của hiện thực mang tính tập quán. Đó là lý do tại sao các phong trào độc tài rất thù địch với sự hài hước, ngoại trừ duy nhất loại làm suy yếu và chế giễu đối thủ của họ. (Hài hước chế giễu, chẳng hạn như hài hước phân biệt chủng tộc, trên thực tế là một công cụ khử nhân tính để chuẩn bị cho việc lựa chọn vật tế thần.) Ở nước Nga Xô Viết trước đây, một người có thể bị gửi đến Gulag vì đã kể sai một trò đùa; ở đất nước đó, đó cũng là những câu chuyện cười khiến mọi người tỉnh táo. Sự hài hước có thể mang tính lật đổ sâu sắc – không chỉ bằng cách khiến các nhà chức trách trông có vẻ lố bịch, mà còn bằng cách làm sáng tỏ thực tế mà họ cố gắng áp đặt.

Bởi vì nó phá hoại thực tế thông thường, hài hước cũng là một sự khởi đầu cho hòa bình. Nó thể hiện rằng, “Đừng quá coi trọng sự phản đối của chúng ta.” Điều đó không có nghĩa là chúng ta nên nói đùa mọi lúc, sử dụng sự hài hước để làm chệch hướng sự thân mật và xao nhãng khỏi những vai diễn mà chúng ta đã đồng ý đóng trong bộ phim về trải nghiệm xã hội của con người, hơn bao giờ hết, cuộc sống phải là một lễ hội bất tận. Nhưng bởi vì sự hài hước đóng vai trò như một loại lễ hội thu nhỏ để gắn kết chúng ta với một thực tại siêu việt, một xã hội hài hước có khả năng là một xã hội lành mạnh không cần đến bạo lực mang tính hiến tế. Và một xã hội cố gắng giới hạn những trò đùa trong những giới hạn đúng đắn về mặt chính trị sẽ đối mặt với những viễn cảnh “kỳ lạ và đáng sợ” giống như một xã hội đã thuần hóa các lễ hội của mình. Sự thiếu hài hước là một dấu hiệu cho thấy một cuộc khủng hoảng hiến tế đang đến gần.

Mất đi sự tỉnh táo do bị giam cầm trong hiện thực, tự nó là một cuộc khủng hoảng hiến tế như Girard nhận định, bạo lực giữa các giai đoạn là đặc điểm cơ bản. Người ta có thể nghĩ rằng với ít cảm giác bị tổn thương nhưng bị đe dọa, tương tác trực tuyến sẽ ít xung đột hơn so với tương tác trực tiếp. Nhưng tất nhiên nó là mặt trái. Một cách để hiểu nó là thiếu vắng một quan điểm siêu việt bên ngoài lĩnh vực có trật tự, thông thường của “cuộc sống”, những thứ tầm thường trở nên to lớn và chúng ta bắt đầu quá coi trọng cuộc sống. Điều này không phải để phủ nhận bản chất của những bất đồng của chúng ta, nhưng chúng ta có thực sự cần phải chiến đấu để giải quyết chúng không? Mặt khác, những người có thiếu sót mà chúng ta đổ lỗi cho các vấn đề của chúng ta có thực sự khủng khiếp như vậy không? Như Girard nhận xét, “Những tạo hóa giống nhau cản trở nhau trong quá trình diễn ra cuộc khủng hoảng hiến tế hoàn toàn có khả năng cùng tồn tại trước và sau cuộc khủng hoảng, trong sự hài hòa tương đối của một trật tự nghi lễ.”

Khảo sát bối cảnh truyền thông xã hội, rõ ràng là chúng ta đang thực sự quan tâm đến nhau, và không có gì đảm bảo rằng đó sẽ chỉ là lời nói đơn thuần như một cách tiếp cận kỳ lạ và đáng sợ.

Chú thích:

[1] Holistic farming: tính toán và lên kế hoạch kỹ lưỡng, kiểm soát nước, đất để tối ưu hóa quy trình canh tác.

[2] Autoimmunity: việc hệ thống miễn dịch tự chống lại các mô và tế bào lành mạnh của cơ thể, sinh ra nhiều căn bệnh nguy hiểm như celiac, đái tháo đường type 1, sarcoidosis, lupus ban đỏ (SLE), hội chứng Sjögren, hội chứng Churg-Strauss, viêm tuyến giáp Hashimoto, bệnh Basedow, ban xuất huyết giảm tiểu cầu vô căn, bệnh Addison…

[3] Từ gốc (lynch): xuất hiện vào giữa thế kỷ 19 bởi một đạo luật được đưa ra do Đại tá William Lynch, lãnh đạo tòa án hiến pháp tự phong tại Virginia vào khoảng năm 1780 nhằm bắt và xử tử một cách âm thầm những thành phần chống đối mà không qua xét xử.

[4] Druid: Tầng lớp cấp cao trong xã hội người Celt cổ đại.

Nguồn: Charles Eisenstein(sinh năm 1967) nổi tiếng với vai trò của một diễn giả và tác giả Mỹ trong một loạt các chủ đề bao gồm lịch sử văn minh nhân loại, kinh tế, tâm linh và phong trào sinh thái học. Tên tuổi ông gắn bó với nhiều khảo cứu liên quan đến sự chống chủ nghĩa tiêu dùng, sự phụ thuộc lẫn nhau và cách thần thoại – chuyện kể ảnh hưởng đến văn hóa. Đọc thêm về sách Kinh tế học thiêng liêng của ông.

Dịch: Sophia Ngo